Raam. Jaargang 1974

[p. 123]

H. van den Bergh
Dichter bij Enkele Gedichten

Op pagina 69 van Enkele Gedichten heeft Chris van Geel een paar gegevens onthuld over het ontstaan van zijn laatste bundel die hij daar een ‘vooruitgave’ noemt van een nog te verschijnen ‘uitgebreidere bundel’.

Hij dankt ter plekke schrijver dezes, maar vooral Tom van Deel voor de ‘zorgvuldige kritische begeleiding’. Nu was het allang bekend dat Van Geel voor het beoordelen van zijn meestal rijke produktie zich placht te verlaten op ‘meelezers’. Zelf maakt hij daar in zijn laatst gepubliceerde interview (met G. Brands in de Haagse Post van 16 maart 1974) een zijdelingse opmerking over, die vooral treft doordat de dichter het zo vanzelfsprekend lijkt te vinden dat hij zich niet als enige het eindoordeel over zijn werk voorbehoudt: ‘Wat ik schrijf wordt getikt en moet gelezen worden - of het wat is om te bewaren. Dus om anderen niet te bezwaren zou ik eigenlijk niets op moeten schrijven (...).’

Toch is zijn werkwijze in feite helemaal niet zo vanzelfsprekend en tegelijk ook zo typerend voor Van Geels opvattingen inzake poëzie dat het zinvol lijkt iets te vertellen over wat men zich als ‘tuttelaar’ (zo werd mij de funktie destijds omschreven) eigenlijk voor taak zag toegemeten. Voor de historische rechtvaardigheid zij hier meteen vermeld dat Van Deel en ik pas betrekkelijk laat tot dit ambt werden beroepen. Voor vroegere bundels hebben verschillende anderen, zielsverwante naturen, over Van Geels schouder meegelezen: Enno Endt, Thérèse Cornips, Remmert Kraak, Jan Pieter Guépin, Elly de Waard en natuurlijk Jan Emmens, aan wiens nagedachtenis de laatste bundel is opgedragen. Deze tuttelaars werden vaak in een soort ploegendienst ingezet en hun bemoeiingen overlapten elkaar dan ook veelal. Zo waren de eerste vier vooral aktief in de periode van Spinroc tot 1962 ongeveer.

Het is op aanraden van eerstgenoemde, Van Geels oude vriend Endt, dat Tom van Deel en ik in het voorjaar van 1972 als kritisch begeleider werden ingeschakeld.

Zulks hield in dat al spoedig Chris van Geel op de stoep stond met dikke ordners waarin dan de produktie van enkele maanden was verzameld.

Achteraf begrijpen we dat deze omvangrijke ‘output’ van naar schatting tweehonderd gedichten per maand, in feite al eerdere schiftingen achter de rug had. Elly de Waard fungeerde als eerste zeef en Wies Roosenschoon, die ook over Van Geels werk heeft gepubliceerd, nam naar wij aannemen tevens deel aan de voorselektie uit nog uitgebreider materiaal. Chris van Geel was immers vrijwel de hele dag met zijn werk bezig - kreatief naar eigen zeggen vooral 's avonds laat en 's nachts - en Elly de Waard tikte alles uit: ook waar het korte en zeer korte gedichten betrof, nooit meer dan één gedicht per vel, het vele wit om zijn gedichten gaf Chris de nodige armslag om met zijn hulptroepen naar de definitieve versie toe te werken. Bij eerste konfrontatie met die volle ordnermappen beving me destijds enige huiver.

Daar zag ik me als gewoon poëzielezer plotseling voor de taak gesteld oordelen te formuleren over de nog ongepubliceerde poëzie van een dichter wiens werk ik bijzonder hoog aansloeg en die bereid leek zich van mijn oordeel werkelijk iets aan te trekken! Wie ben ik dat ik dit doen mag? vroeg ik me dan ook, weinig origineel, af. Maar bij het eerstvolgende bezoek van Chris van Geel, toen hij de verzen stuk voor stuk kwam ‘doorspreken’, wist hij die schroom al heel gauw weg te nemen. Niet door de suggestie te geven dat hij het oordeel zo nodig naast zich neer zou leggen,

[p. 124]

maar - merkwaardig genoeg - door juist iedere opmerking of suggestie met grote graagte aan te horen en in overweging te nemen. Bij volgende ontmoetingen bleek bovendien dat hij zich de voorzichtigste aanmerkingen nog nauwkeurig herinnerde, ook al maakte hij tijdens de besprekingen maar hoogst summiere aantekeningen. Het wonderlijkste van deze procedure was dat je bij het praten over zijn werk geleidelijk aan vergat dat het zijn geesteskinderen betrof. Hij placht zijn eigen produktie namelijk met een geïnteresseerde objektiviteit te bekijken, alsof het om al of niet mooie en gave schelpen ging, die hij op het strand zou hebben gevonden. En zo was het eigenlijk ook.

Ik merkte dus al gauw dat een kritische kanttekening over een of andere regel de geestelijke vader helemaal niet onaangenaam trof, zoals ik eerst gevreesd had, maar dat hij integendeel zo'n beweerd gebrek met een argeloze belangstelling op zijn waarde toetste. Zei ik bijvoorbeeld: ‘dat vers loopt metrisch niet helemaal goed naar mijn smaak’, dan las hij het keurend hardop voor, alsof hij het gedicht ook voor het eerst onder ogen kreeg, trommelde het metrum op tafel, schreef er met potlood boogjes en streepjes als scanderingstekens naast en gaf dan veelal als afsluitend kommentaar: ‘Je hebt wel gelijk, geloof ik; daar moet nog iets aan gedaan worden.’ Vaker ging het gesprek trouwens over woorden die ik in een bepaalde kontekst niet ‘plaatsen’ kon, een regel die uit de toon viel of me onbegrijpelijk voorkwam. Dan noteerde Chris wel eens een paar mogelijke varianten, die onder het praten bij hem opkwamen, in potlood onder de getypte versie.

Als je daarentegen gewoon zei dat een bepaald gedicht je geslaagd leek, dan was de schepper daar veel minder in geïnteresseerd. Hij zette bij zo'n gelegenheid niet meer dan een minuskuul plusje of ‘ja’ op het blad en sloeg het om. Onomwonden waardering leverde voor het inspirerende kontakt dat hij zocht geen voedingsbodem op. Toch zou het onjuist zijn de indruk te wekken dat Chris van Geel zijn eigen oordeel en smaak als het ware uitschakelde. Ook gedichten die Van Deel en ik allebei verwierpen hadden daarmee niet volledig voor hem afgedaan. Hij zag ze dan eerder als ruwe diamanten met een natuurlijk schoonheidsfoutje waar door behendig slijpen misschien nog iets aan te doen was. ‘Kunnen we hem niet nog redden?’ vroeg hij dan. Ik had aanvankelijk al mijn kommentaren keurig in een bloknoot genoteerd, maar langzamerhand werd het me duidelijk dat het de dichter niet in de eerste plaats om mijn oordelen te doen was. Hij onderging die besprekingen eerder als rondleidingen bij een interessante tentoonstelling. De kommentaren van de gids waren voor hem een mogelijke bron voor nieuwe inspiratie, zoals ieder gesprek en iedere ervaring stof voor poëzie kon zijn. Door de ogen van zijn gesprekspartner wilde hij proberen er achter te komen hoe zijn werk op ‘de’ lezer zou overkomen. En voorts wilde hij in nauw konakt komen met een andere manier van kijken naar de dingen, met een andere manier van denken en leven; op dit vlak ben ik bang dat ik maar heel weinig heb kunnen inbrengen, omdat ik - te schoolmeesterlijk - me tot het bespreken van zijn werk bepaalde. Maar tot iedere intensiever vorm van samenwerking was Chris tot in de late avonduren graag bereid.

Op bijzonder hoffelijke manier - want het dichterschap ging in zijn geval bedriegelijk als heer vermomd - suggereerde hij dat je taak als meelezer voor hem van kapitaal

[p. 125]

belang was en in het geval van Tom van Deel was dat waarschijnlijk ook waar.

Die heeft niet alleen de gedichten stuk voor stuk indringend besproken, maar ook geadviseerd waar het om de samenstelling van de bundel ging. En Chris van Geel ervoer zo'n kontakt dan ook inderdaad als een intense vorm van samenwerking.

Toen hij in het ziekenhuis de positieve reakties op Enkele gedichten memoreerde, zei hij tegen Tom van Deel: ‘Ja, we hebben een mooie bundel gemaakt, hè?’

In een aantal opzichten is de invloed van zijn tuttelaars ook aanwijsbaar: zo is er in Enkele gedichten niet een van de talloze tweeregelige rijmpjes opgenomen die Van Geel in overvloed maakte en die niet veel meer dan een grapje, een spreuk of een sententie bevatten. Als daar niet een subtiele natuurobservatie mee samen ging, zagen Tom van Deel en ik er geen van tweeën veel in en (mede) om die reden zijn ze buiten de bundel gebleven.

Toch vlei ik me persoonlijk niet met de gedachte dat we de dichter er van hadden overtuigd dat dit soort verzen écht minder goed was. In de ‘uitgebreidere bundel’ zouden ze toch misschien, net als in Het zinrijk wel weer zijn opgedoken...

Als ik daarentegen trachtte te beargumenteren waarom ik bepaalde gedichten bijzonder op prijs stelde, dan luisterde hij daar met vaag-ironische verbazing naar; volgens mij geloofde hij niet dat zijn werk rationeel verklaarbaar was. Ook in interpretaties was hij alleen geïnteresseerd als argument voor het al of niet bestaan van verband tussen verschillende strofen of regels. Bij een bepaald soort, naar het freudiaanse tenderende verklaringen gaf hij hoogstens monkelend toe: ‘Ja, zo'n donkere stam, dat zal wel weer een beeld van potentie zijn,’ of woorden van vergelijkbare strekking waarin een stralend ongeloof aan de mogelijkheid van een dergelijke dogmatische uitleg doorklonk.

Als ‘officieel’ meelezer had ik dan ook wel eens het gevoel dat ik uiteindelijk buiten Van Geels eigen gedachten over zijn werk werd gehouden en dat ik niet veel meer dan ‘technische’ adviezen mocht geven; een achteraf gezien waarschijnlijk onjuiste indruk: Chris was er alleen van overtuigd dat een proza-parafrase, ook uit zijn mond, niet het geschikte middel was om de relaties die zijn gedichten zichtbaar maakten ter diskussie te stellen.

Ook die ‘technische’ adviezen konden trouwens vergaande gevolgen hebben. Zij betekenden dikwijls een stapje in de goede richting op de lange tocht langs stoeten varianten die een gedicht moest afleggen voor het zijn uiteindelijke bestemming bereikte. Een willekeurig voorbeeld kan een indruk geven van de afstand die daarbij werd afgelegd. Het gedicht ‘Tuin tegen water aan’ (Enkele gedichten, p. 42) luidde in een van de eerste versies:

Zie hoe het hoort, geheim
Bespiedt de wallekant
in morgenschemer, eenden
die schijnbaar zonder kop
door gras op weg naar voer
zich naar de sloot begeven.

[p. 126]

 

en zwanen die haast niet

 

bewegen op het water

 

onder een hoge hals

 

als groot naakt wild, te wit.

Langzaam maar zeker groeide zo'n vers dan onder Chris' handen naar de voldragenheid toe. In dit geval heeft Tom van Deel nog bij de bevalling mogen assisteren door een leesteken weg te adviseren. Een m.i. magnifieke, ingekrompen slotversie is van dit ‘groeiproces’ het resultaat geweest:

Eenden die zich reppen naar de sloot
op weg naar voer zien zwanen die een doel
vast in het oog pijlsnel in twijfel trekken,
kroos niet bewegen drijvend in hun wit.

Naast de poëzie die Chris al wandelend ‘overkwam’ in de voor hem typerende dreven rond Groet, Schoorl en Castricum (niet voor niets geestgronden geheten), waren er kennelijk als je hem met het repareren van zijn verzen bezig zag, tal van toevallige inspiratiebronnen die hem ineens verder hielpen. Dat konden mysterieuze verbanden zijn die de taal zelf hem aanreikte, maar het kon ook een terloopse opmerking zijn die je tegen hem maakte.

Zo schreef Chris op Nieuwjaarsdag 1974 een eerste versie van het gedicht ‘Herfstdraad’ (De Revisor I, 2), een vers over een berijpte herfstdraad die hij vanuit zijn bed had gezien.

In dit gedicht kwamen al dadelijk de woorden ‘berijpt’ en ‘rijm’ voor. Daarop kwam in een gesprek met Tom van Deel het wonderlijke toeval ter sprake dat ‘rijp’ in bepaalde streken ook wel ‘rijm’ wordt genoemd; daar legde de taal dus zelf een verband tussen het broze materiaal van de dichter en het efemere natuurverschijnsel. ‘Gefundenes Fressen’ voor een dichter als Van Geel, geobsedeerd door het vergankelijke in de natuur en de mogelijkheid die in poëzie van een blijvender glans te voorzien. Ook wist Van Deel - optimaal aan het tuttelen - te melden dat er een bijbeltekst over het behandelde thema bestond (1 Cor. 15:53, voor de preciesen): ‘Want dit vergankelijke moet onvergankelijkheid aandoen en dit sterfelijke moet onsterfelijkheid aandoen.’

Een en ander leidde tot de volgende eindfase:

Het enige in deze kamer
en in het uitzicht buiten is
op het bordes tussen de spijlen
een herfstdraad waard om op te schrijven.

[p. 127]

 

Maar hij is weg nog voor het werd

 

voltooid, de dove draad van rijm

 

vervuld, gebroken en verwaaid,

 

guirlande, uit wat spint ontstaan.

 

 

 

Vergankelijk rag door een

 

nog sterfelijker stof omwoeld,

 

hangt in een boog zichtbaar door rijp,

 

door vrieskou tot bestaan gebracht.

Al het materiaal dat hij ontmoette of aangereikt kreeg leverde dus potentiële poëzie op. Toch was kennelijk niet iedere ervaring zonder meer geschikt om rechtstreeks op papier verwerkt te worden. Dat verklaart de pagina's ‘biografisch wit’ in Enkele gedichten. Herhaaldelijk had Van Geel het er over, dat de lezers wel benieuwd zouden zijn naar de invloed die het afbranden van zijn huis op zijn werk moest uitoefenen.

Maar, naar ik meen tot zijn eigen verwondering, was er in zijn bundel, toen die eenmaal publieksrijp was, van de brand geen uiterlijk spoor meer terug te vinden.

Met berustende verbazing vertelde hij me dat de poëzie, althans de zijne, zich van dergelijke materiële rampen kennelijk niets aantrok. Nieuwsgierigen onder het publiek moesten zich daarom maar met de lege pagina's en het geblakerde portret op de omslag (van de paperback-editie) tevreden stellen.

Zo is Chris van Geel zich geloof ik bij het samenstellen van zijn laatste bundel (weer?) sterk gaan realiseren dat zijn dichtwerk zich in zekere zin buiten hem om voltrok.

Het wezenlijkste deel ervan trof hij op zijn wandelingen of in zijn overpeinzingen aan. In die betekenis waren het ‘objets trouvés’, waarvan hij eerder de vinder dan de maker was. Hoezeer er vervolgens ook aan geschaafd en gezwoegd werd, in dit opzicht waren zijn gedichten met zijn gevonden en opgeplakte ‘dikdoeners’ te vergelijken.

Op dit punt was Van Geels verhouding tot zijn werk typisch laat-symbolistisch: de dichter is op geïnspireerde momenten in staat verscholen verbanden in de natuur en in de taal te ontdekken en er door zijn formulering vóórbeelden, symbolen, van te maken die al-bestaande wezenstrekken van het leven zichtbaar maken voor de lezer; de dichter als ontdekker, als vinder, als trovatore in de eigenlijke zin van het woord.

Ik kan alleen maar hopen dat ik Chris van Geel op het laatste deel van die ontdekkingsreis niet te veel voor de voeten heb gelopen.