Raam. Jaargang 1974

[p. 15]

Lambert Tegenbosch
Hoon met honing
Notitie bij een cartoon van Opland

Tekenkunst schijnt niet het eerste waar het bij de cartoonist op aankomt. Cartoons tekenen lijkt eerder een vorm van schrijven: zonder letters, ikoonschrift. De cartoonist is schrijver, net als zijn pennende collegae-journalisten. ‘Graphic journalism’ volgens de karakteristiek van E.H. Gombrich (‘The Cartoonist's Armoury’, in Meditations on a Hobby Horse, 1963, p. 127-143). Hij etaleert standpunten, waarderingen oordelen, precies als de schrijvende journalist, die, als het een beetje wil, zijn standpunten niet alleen etaleert, maar ook analyseert en van argumenten voorziet. Dat verschil is overigens geringer dan het verschil tussen de cartoonist en de beeldende kunstenaar.

Marcel Duchamp, beeldend kunstenaar, hield het standpunt, dat schilderen een dom bedrijf was. Hij beweerde, dat er in het Frans een spreekwoord bestond (hij bedoelde: hoorde te bestaan): ‘zo dom als een schilder’. Duchamp die intelligent was en daarenboven zo ongeveer de regels van de schaakkunst beheerste, hield daarom op met schilderen en ging schaken.

Het is de pech van sommige intelligenties om de kansen van de ‘domheid’ niet te kunnen vatten. Over die kans had het Paul Cézanne, toen hij Joachim Gasquet zei: ‘als ik bij het schilderen nadenk, als ik tussenbeiden kom, verdomd, dan is alles naar de knoppen... Ik ben geen geleerde... De theorieën voeren de mensen te gronde. Je hebt een onuitputtelijke levenskracht nodig om ze te weerstaan.’ De schilder is een dom wezen, maar dat is, mits hij dom is op de manier van Cézanne, zijn kracht. Hij komt niet tussenbeiden, hij analyseert niet, hij argumenteert niet, hij laat de natuur waarnaar de schilder heet te werken, zelf het schilderij volbrengen.

‘Wel Cézanne, zei Gasquet, dan vindt u dus, dat de kunstenaar minder is dan de natuur?’ ‘Helemaal niet, zei Cézanne, dat is gekkigheid, dat heb ik niet gezegd. De schilder staat op één hoogte met de natuur. Op voorwaarde dat hij niet eigenzinnig ingrijpt. Zijn hele wil moet zwijgen zijn.’

In de beeldende kunst van de cézanneskdomme schilder brengt de wereld zichzelf in beeld: omdat schilder en wereld blijkbaar van één stof en één structuur zijn. De natuur zwijgt en de schilder zwijgt; als onder die voorwaarde de schilder schildert, spreekt de natuur in het schilderij. Zo alleen wordt het werk van de schilder openbaring van de wereld. Zulke implicatie van de kunstenaar in de wereld verschilt van het engagement van de journalist aan de wereld. De kunstenaar die van de stof is waar ook de wereld van is, kan zich niet van de wereld distanciëren zonder zich van zijn kunstenaarschap te distanciëren. Hij mist daardoor de afstand die kritiek mogelijk maakt en engagement. Vanuit zijn verwevenheid met de wereld brengt hij beelden voort die allereerst bewondering en vervolgens de kritiek van de interpretatie oproepen. De Guernica is niet van een cartoonist die Picasso zou heten, maar van de kunstenaar van die naam. Vandaar dat er eindeloze discussie mogelijk blijkt over de interpretatie van het stuk: het is kritiek op de bommenwerpers boven Guernica, engagement met de zaak van de Spaanse revolutie, maar ook méér, ook iets dat heel Spanje betreft en, naar de waardering van de bevoegde kritiek, iets dat alle mensen aangaat. Over de cartoon lopen nooit zulke discussies. De cartoon is met partijgangersduidelijkheid duidelijk. Zijn interpretatie wordt er door de cartoonist ondubbelzinnig bij gegeven. - Dat is althans ten naasten bij wat algemeen van de cartoon wordt gedacht.

Voor het type cartoonist dat Opland is, lijkt paradigmatisch, want een top in zijn werk, de prent die stond afgedrukt in de Volkskrant van 20 juli 1973. Erboven stond To tape or not to tape, eronder: President Nixon: ‘...Het

[p. 16]

komt m'n neusgaten uit...!’

De tekening toont de kop van de president: de zwaar omschaduwde ogen in benauwdheid opgeslagen, want in de oren dringen de tapes als eindeloze levende spaghettislierten. Die vervolgens op reis gaan onder het schedeldak waar bij mensen normaliter de grijze wijze massa beweegt. Om weer in tergend veelvoud geloosd te worden langs de geile penisneus in erectie. - Ook boven Nixons kop de slierten tape, als slingers rond carnavalsgekken.

De prent, het echte cartooneffect, laat geen ruimte voor tweeërlei uitleg. De president van de Verenigde Staten van Amerika zit in de nesten en de cartoonist van de Volkskrant heeft daarom leedvermaak. Blijkbaar is hij geen vriend van de president. Dat is wat de prent etaleert. Maar dat kan onmogelijk verklaren, waarom de prent zó trof, dat ze meteen onvergetelijk werd.

Hoe is dat wel te verklaren?

Om te beginnen: de teksten. De bovenste is Engels, de taal van de president zelf, maar niet helemaal zijn eigen tekst. Het is een variatie op een overbekend citaat. Afgezien van wat de toneelfiguur Hamlet op de oorspronkelijke plaats met die woorden kan bedoelen, is de tekst als uit het verband gerukt citaat een eigen leven gaan leiden en lijkt dan een tamelijk fundamentele vraag. Te vertalen met niet geringer als: zullen we voortgaan te leven of zullen we zelfmoord plegen? In feite te fundamenteel om nog gevraagd te kunnen worden. Iemand kan vragen of we de koffie met of zonder suiker zullen gebruiken, hij kan zich zelfs afvragen of hij met of zonder vrouw en kinderen de wereld door wil, bij de échte vraag: voortleven of zelfmoorden? zou ons het bloed moeten stollen in de aderen. Waarschijnlijk zullen we uitbarsten in lachen. Of, nog safer, helemaal niets bedoelen met de vraag. Het is weliswaar een tekst die geladenheid suggereert, maar niet nu, niet als wij hem feitelijk gebruiken. Bij feitelijk gebruik is hij altijd ridicuul. Stel dat er werkelijk een situatie optreedt dat zelfmoord verlokkelijk is, dan spreekt iemand niet deze tekst. Het is misschien ‘eigenlijk’ een geladen tekst, maar een die feitelijk nooit aldus geladen voorkomt.

Op dit dubbelslachtig geladen-ongeladen woord van de Deense prins rijmt het woord van de Amerikaanse president: To be or not to be? To tape or not to tape?

Met dien verstande, dat niet op slag duidelijk is of to tape rijmt op to be, en vervolgens not to tape op not to be. De president heeft ooit ervan gedroomd, dat to tape zou betekenen to be: en wel to be in lengte van historisch roemvolle dagen. De tapes fungerend als argumenten voor geschiedschrijvers die het tijdperk-Nixon zouden moeten beschrijven als eindelijk de Gouden Eeuw in de geschiedenis van de Verenigde Staten van Amerika: een eeuw gewrocht door deze President, zoals zijn goddank woord voor woord bewaard gebleven Witte-Huisgesprekken zouden bewijzen. In dat geval zou not to tape gelijk staan met een historisch not to be.

Maar de dingen zijn misschien wel anders gelopen. Terwijl de tape nog niet is afgezet, en de president zelf trouwens ook nog niet, dreigt het effect van de tape al het omgekeerde te worden van wat hij beoogde. Beter was het misschien geweest als de president nooit had getaped. Door een overhaasting van de kant van de geschiedschrijvers - overhaastig die hiervan een gevolg is, dat een deel van de geschiedenis ongelukkig genoeg wordt geschreven door de contemporaine journalist - gaat de tape niet werken als verslag van feiten, maar als zelf een feit. En wat als verslag van feiten een glorieus bestaansmiddel voor de president had moeten worden, wordt als zelf feit misschien wel zijn ondergang.

Zo raakt Nixon in de voor zijn presidentiële bestaan werkelijk existentiële crisis die adekwaat zou kunnen worden geformuleerd met to be or not to be - ware het niet dat vele

[p. 17]

generaties van geleerde scholieren de tekst intussen al niet zó dikwijls hadden gekwoot, dat hij daardoor uitdrukking was geworden van alleen maar dikke toneelellende, dat is: gespeend van de vitale ernst van het leven buiten het theater. En daardoor valt over het to tape or not to tape al meteen de lol die ons ook wordt afgedwongen bij zeg de grollen van Jan Klaassen. Wie zegt to be or not to be is een onernstige comediant. Het angstige konijn dat varieert tot tape or not to tape, is een komiek geworden oplichter. En die heeft dat zelf in de gaten en erkent: dat het hem de neusgaten uitkomt. Geklemd tussen een Engelstalige literaire quote en een eerder vulgaire zegswijze van Hollandsen huize, staat de president van de Verenigde Staten voor alle staten ter wereld goed voor schut.

Dan is er de tekening. Daarover is nog niets vermeld als wat ze voorstelt, het literaire deel van de tekening: de benauwde blik, de neus als een penis, de overstromende zondvloed van tapes. De tekening als tekening is daarmee nog niet ter sprake gebracht. De tekening als tekening betreft lijnvoering en compositie. De cartoon verdient meestal niet om onder die gezichtshoek te worden besproken: alleen in het uitzonderlijke geval dat grote artiesten als Honoré Daumier of Goya ertoe worden gedreven om ‘graphic journalism’ te bedrijven, heeft zoiets zin, vindt Gombrich. Het schijnt, dat Rinus Ferdinandusse ooit heeft uitgemaakt - ik neem aan: in een contekst van bewondering die Oplands andere capaciteiten heeft betroffen, welke dat ook mogen zijn -, dat Opland eigenlijk niet kan tekenen. Misschien heeft Ferdinandusse een concept van ‘eigenlijk’ tekenen waarin het tekenen van Opland niet past. Er lijkt me een ander concept van tekenen mogelijk, waarin de uitspraak van Ferdinandusse niet past. Dan valt nog een en ander te zeggen over Oplands lijn en beeldopbouw.

President Nixon: ‘...Het komt m'n neusgaten uit...!’

Zoals zijn tekst speelt met gevleugelde woorden en vaste zegwijzen en daardoor eerder volks lijkt dan individualistisch of artistiek, zo is ook zijn tekentrant volks. Ik zou kunnen begrijpen als Ferdinandusse zei, dat hij niet was geïnteresseerd in wat dan de ‘vrije kunst’ zou heten van Opland, gesteld dat hij die maakt. Aan vrije kunst verbinden wij iets anders als volksaardigheid. Daarvan verwachten wij een individuele signatuur. Artistiek en individueel zijn nagenoeg verwisselbare adjectieven. De stijl van Oplands cartoons lijkt zomin artistiek als individueel; het is de aloude stijl van de spekulaaspop.

De lijn is lui: gesneden in de koekeplank.

Tegelijk heeft ze een soort zware gratie, als van te veel doorvoede manspersonen die onverwacht soepel hun wiener wals dansen. Een beetje de zwier van de kalligraaf. Mooischrijven is het, met het puntje van de tong uit de mond, dun en dik in lieve afwisseling: zie maar eens hoe de rondjes van Nixons neuseinde met fraaie schrijfringen zijn neergezet. Hoon met honing. De spot zet een te fraaie en te trage lijn om scherp te kunnen aan-

[p. 18]

komen. De lijn zelf is al meteen te dubbelzinnig om tenslotte een enkelvoudige interpretatie van de cartoon te gedogen.

De verlustiging van de lijnentrekker valt in de tapeprent toevallig samen met Oplands favoriete compositietrant. Opland tekent zijn prenten vol. Componeren is vullen. Elke tekening is boordevol drukdoende epiek. Als een standwerker roept Opland zijn publiek nabij. Hij weet feilloos welke grollen bij ze in de smaak zullen vallen (hij heeft zelf toevallig precies dezelfde smaak). Dat is de smaak van wie wil lachen niet precies om het verrassende van de grap of om de spiritualiteit van de vondst, maar omdat lachen bevrijdt - en lachen om de autoriteiten bevrijdt van de autoriteiten. De hele cartoon kalkt hij vol, hij laat geen ruimte voor twijfel of ernst, ze is één uitgebreid ‘Pietje is gek’ en één en al ‘Pietje is gek’. Geen overdrijving wordt geschuwd om de autoriteit tot voorwerp van onze lachlust te maken. - Een enkele keer onderbreekt Opland zijn grollenreeks voor pathetische ernst: dan is Opland stil, tekent een monument en dwingt zijn kijkers tot één minuut stilte. De tapeprent is vol grol en is één minuut stilte tegelijk. Daarom juist lijkt ze een superieure prent in zijn oeuvre.

De tapeprent is grafisch gesproken vol van één en hetzelfde element. De president van de Verenigde Staten, klein koppetje geworden, zit verstard, gevangen in zijn de de hele prent overstromende tapes, de vloed die hijzelf in beweging heeft gezet. Een schitterend geordende chaos van krullen, en daarin de slechte zwemmer: heeft zich te ver in de golven gewaagd en zal nu vast en zeker verdrinken, daar helpt geen moedertjelief aan. Vol is dit keer niet hetzelfde als veel en de grol gaat zonder stemverheffing. De tape die Nixons lust was, wordt vertaald in de lijn die Oplands oneindige lust is, en als de president gelooft in de waardevastheid van elk woord dat hem van de lippen komt, dan zal Opland hem inflatoir strikken in zijn eigen verwilderde tapeproductie.

De prent To tape or not to tape is inmiddels voor wie erover spreken wil, ook een strik geworden waarin hij pijnlijk is vast komen zitten. Irritant immers dat een krantelezer in één ochtendlijke blik ziet wat een schetsmatige analyse als deze in duizend woorden niet trefzeker kan geformuleerd krijgen. Over zo'n snelle feilloze prent zo moeizaam, tastend en breedvoerig verhandelen schijnt wel verraad aan het gebeuren van de prent.

Toch valt er nog tenminste één opmerking aan de ceel toe te voegen. Het verdriet over de voorafgaande zwaarwichtigheden diende ter inleiding van die opmerking. Opgemerkt moet worden: de prenten van Opland zijn natuurlijk niet nodig. Niet zoals journalistieke berichtgeving en commentaar nodig zijn. Oplands prenten vervullen geen nuttige functie. Stel dat Opland werkte onder niet zomaar autoriteiten, maar onder een autoritair regime. Dan zou, onverschillig of zijn werk oogluikend werd toegestaan of clandestien moest verschijnen, zijn carnavaleske grolligheid echt een bevrijdende brutaliteit kunnen zijn. Een nuttige functie, alleen uit te oefenen in barre tijden. Onder het bewind van onze democratische autoriteiten valt niets te bevrijden. Er is geen vrijheidsvergroting als men Opland vergelijkt met een willekeurige politieke commentator die de autoriteiten hinderlijk volgt: de commentator heeft méér functie dan de cartoonist, want heeft méér kans op ernstige opname en tegenargument, de enige wijze waarop onze democratie werkt. De cartoonist in de vrije wereld is luxe: de hofnar van weleer, en nog wat minder. Zozeer luxe, dat hij ernstig veel gelijkenis gaat vertonen met de kunstenaar.

Ook die hoeft niet meer. En ondermeer daarom is het, dat er zoveel over hem moet worden getheoretiseerd. Als nu ook over Opland.

En daarbij wordt de opmerking dat Opland

[p. 19]

eigenlijk niet kan tekenen, almaar raadselachtiger. Wat zou hij dan wèl? De vrije wereld van ons soort democratie is bezig de cartoonist uit de kring van de schrijvende journalistiek te dringen: hij zal terecht komen in het gebied van amusement en kunst. Opland is geen schrijver, maar een schoonschrijver, iedere lijn van zijn tekeningen bewijst het. En temidden van de geëngageerde journalisten demonstreert hij de eigenaardige vrijheid van de kunstenaar. Hij kan tekenen en dat is wat hij doet. Het effect van zijn werk is het effect van kunst. Het kunstwerk treft iemand onmiddellijk.

Geen redeneringen zijn daarvoor nodig. Zelden slaagt toelichtende en voorlichtende uitsloverij erin om iemand van kunst te doen genieten; daarentegen begrijpt wie het kunstwerk heeft genoten, waar de eventuele uiteenzetting over handelt. Bij kunstwerken gaat genieten vooraf aan begrijpen, of beter: het genieten zelf is het begrijpen, een onmiddellijk, om zo te zeggen in de waarnemende zintuigen zelf inwonend begrip. Er is zoiets als de schok van de artistieke ervaring, een fysiek gevoel van welbehagen en vervuld van inzicht. Journalistieke, wetenschappelijke en in het algemeen discursieve uiteenzettingen doelen op een begrip dat ze weten meestal niet schoksgewijs te kunnen bereiken. Ze nemen hun toevlucht tot een geleidelijke ontvouwing van het te doorzien complex, ze voegen waarnemingen bij redeneringen en gidsen de lezer dusdoende naar een liefst onontwijkbare conclusie.

De cartoonist in onze ambiance van persvrijheid verschilt van de schrijvende journalist toch doordat hij tekent en doordat zijn enige middel is het middel van de tekenkunst. Hij bereikt zijn effect door zijn kunst. Dat is niet de kunst van de rationele argumentatie, maar van de pathetische beeldvorming.

Dat wordt uit het ongerijmde bewezen door de verklaring van meerdere van Oplands slachtoffers, dat ze zich niet door hem gekwetst voelen. Waarschijnlijk voelen ze zich vereerd. Dat ligt hieraan, dat kunst niet kan kwetsen, zomin als de groei van gras kwetsend kan zijn of het losbarsten van een onweer.

Die dingen gebeuren. Ze vormen een stuk onvermijdelijkheid in de nu eenmaal gegeven structuur van onze wereld. Een politieke mening is een min of meer individuele en willekeurige daad en iedere politieke daad is een kans om te kwetsen. De willekeur daarin is eventueel voor een ander vrij individu hatelijk, dreigend, stuitend. De prenten van Opland zijn, omdat ze tekenkunst zijn, zo dom als de schilderijen van Cézanne. Er is nooit twijfel aan de stellingname van de cartoonist, maar daaraan schijnt geen willekeurige inmenging van een particulier individu ten grondslag te liggen. Althans in de beste momenten slaagt zijn prent erin om, als in de tapeprent, zoiets als onbetwijfelbare waarheid te suggereren: zo als hier verbeeld zitten de dingen in elkaar. Misschien is die suggestie tegen rationele analyse bestand, misschien ook niet, in alle geval vereist zo'n analyse eventueel veel omslag en blijft het toch alsof ze de prent nooit adekwaat herhaalt. Alle praten erover blijft in het ongeveer steken. Er is discussie mogelijk over deze exegese en over elke andere - niet over de politieke exegese, die is duidelijk, wel over wat de prent méér is dan dat: de artistieke inhoud ervan, dat onweerstaanbare pathos, dat niet een politiek statement oplevert, maar een onvergetelijk beeld.