Raam. Jaargang 1970

[p. 27]

Wouter Paap
Jan Engelman, Utrecht en de muziek

Het meest opmerkelijke en vernieuwende poëtische talent, dat in het tijdschrift ‘De Gemeenschap’ naar voren trad, was dat van Jan Engelman. Zijn expressionistisch-barok gedicht De Geboorte trok door zijn klankvolle toon, zijn grote conceptie, maar vooral door zijn jeugdig élan, de bewondering van H. Marsman. Dit werd de aanleiding tot beider vriendschap, welke er ook toe leidde dat Marsman zich spoedig thuis gevoelde in de Gemeenschapskring. In de tweede jaargang publiceerden Engelman en Marsman beiden een gedicht Ichnaton. Beide verzen hielden de herinnering vast aan het in 1926 opgevoerde studentenlustrumspel van die naam, dat geschreven was door de toen 23-jarige student Coen Graadt van Roggen, zoon van de toenmalige hoofdredacteur van het Utrechts Dagblad. Men verwachtte nog veel van de schrijver van dit aangrijpende, rond de Egyptische farao Ichnaton spelende stuk, dat hoog boven het niveau van de meeste lustrumspelen uitstak. Helaas is Coen Graadt van Roggen jong gestorven.

Jan Engelman, geboren in de Utrechtse binnenstad, heeft aan Utrecht twee verzen gewijd, waarin haar historie en sfeer zo impressief weerspiegeld worden, dat het jammer is, dat ze in zijn Verzamelde Gedichten niet zijn opgenomen. Het eerste, Utrecht getiteld, dat in ‘De Gemeenschap’ werd gepubliceerd, stamt uit zijn expressionistisch-humanitaire periode, waar hij later afstand van heeft genomen. Maar voor de poëtische stijl van de jaren twintig is het kenmerkend:

Uit een ontluisterd rijk gezonken
plooien van gevels tot grijze gelaten:
dof murmelen, dat niet meer praten
en niet gans zwijgen heet -
de gracht versmalt.

Ik beef en weet:
God heeft ons op een wank'len tijd geklonken,

[p. 28]

 

dat wij verteren en niet vragen

 

t'ontraadselen de schim die dreigend spleet

 

en die wij donker in ons dragen -

 

de aarde valt.

Het tweede, Geest van Utrecht, dat men aantreft in het door Jaap Romijn samengestelde boek over Utrecht Hart van Nederland, is rijper en geeft in zijn mijmerende toon de middeleeuwse statuur van de stad vollediger weer. Men beluistert als bron van inspiratie het fonteintje in de oude Kloosterhof, dichtbij de voet van de Domtoren:

Zacht klater water in de avondvree
en mensen zitten neder op de rand van een fontein,
Zo roerloos, zo gelaten moet mijn stad wel zijn -
ik vind haar wezen en ik neem het zingend mee.
.....
Geest van gothiek en stem van deze stad
met klank van klokken drijft gij om zijn trans.
De hof verduistert, maar de ogen zijn vol glans,
de monden zwijgen en het jagend hart wordt zat.

Zo wees mij lief en voed een andren gloed
dan in de snel-ontvlamden schijnt.
Men vindt soms avondlijk een licht dat niet verdwijnt:
het Godsrijk leeft bestendig en kent geen spoed.

Jan Engelman mag gelden als een der meest klankgevoelige, muzikale dichters van het Nederlands poëticum. De vocalisen en cantilenen welke men aantreft in de gedurende de zomertijd van zijn dichterschap geschreven bundel Tuin van Eros, vormen een trillend balanceren op de grens van dichtkunst en muziek. Van zijn ‘poésie pure’ is het als cantilene aangeduide vers Vera Janacopoulos (‘Ambrosia, wat vloeit mij aan?’) het meest bekend geworden. Men treft het in iedere schoolbloemlezing aan, maar vrijwel geen enkele literatuurleraar weet met de titel raad! Welnu, Vera Janacopoulos was een Braziliaanse zangeres van Griekse afkomst, wier zang op Jan Engelman (en niet alleen op hem) een overrompelende indruk maakte, toen zij op 15 februari 1926 onder leiding van Evert Cornelis met het Utrechts Stedelijk Orkest voor het eerst in ons land optrad met aria's en liederen van Händel, Duparc en Strawinsky. Engelman was in die tijd muziekrecensent van ‘Het Centrum’. In tegenstelling tot zijn collega Willem Pijper, die zijn functie, op alle slakken zout leggende, uitoefende met verbeten vakmanschap, reageerde Engelman op hetgeen hij hoorde met de intuïtie en muzische onbevangenheid van een vrije, aangeboren muzikaliteit. Vera Janacopoulos was als een exotische, bonte zangvogel onze bedaagde oratoriumvolière komen binnenvliegen. Haar donker getimbreerde, maar toch glanzende en helle mezzosopraan, die laaiend als een steekvlam omhoog kon schieten, bracht een sensatie teweeg als de zangliefhebber misschien slechts éénmaal ondervindt. Vooral haar voordracht van de aria ‘Oh! had I Jubal's lyre, or Mirium's voice’ uit Händels oratorium Joshua en van de als vocalise gecomponeerde Pastorale van Strawinsky deden het de dichter zozeer aan, dat kort daarna in ‘De Gemeenschap’ onder de titel Kanaän als recitatief en aria een bladzijde muziekpoëzie verscheen, die uitliep op iets, dat in die dagen als een soort van klankdronkenschap werd ondergaan:

aëra       aëra       Vera       Vera
helder     galmgat     wuivend     palmblad
oekeloeloe            zoeloe       zoeloe
Meeserwelle       klankgazelle

razend draaft het koene ros
Vera in mijn keel - doe los!

[p. 29]

 

Vera       Vera

 

o o       Vera

 

Vera Janacopoulos

Engelman heeft dit gedicht Kanaän, dat door de zang van Vera Janacopoulos spontaan werd aangedreven, nimmer laten herdrukken. Het blijft echter karakteristiek voor het Utrechtse muziekmilieu, waarin het ontstond. Zelf beschouwde hij het waarschijnlijk als een stemoefening, een solfège, om zijn poëtisch instrument lenig en ontvankelijk te maken voor gedichten, die zich louter op ritme en klank zouden voortbewegen. Met dergelijke ‘auditieve’ verzen heeft de literatuurcritiek heel wat moeite gehad. De Nederlandse poëzie doet niet graag afstand van de gedegenheid van het woord. Niettemin heeft de uiteindelijke ‘cantilene’ Ver Janacopoulos als een frisse, dartele klankgolf haar onvervangbare plaats in onze dichtkunst ingenomen. Zij vormt een hoogtepunt in Engelmans oeuvre, maar spoedig wist hij melodie en muzikaliteit met dieper gaande verbeeldingen en levensinzichten te verbinden. Naderhand ging zijn klankwereld zelfs over in een brede, neo-Vondeliaanse trant, zoals het geval is in de prachtige, diepdoorzongen Monologen van de engel Gabriël uit zijn mysteriespel Sint Willibrord, een half historisch, half legendarisch spel, dat bij de Utrechtse Willibrord-herdenking in 1939 in de openlucht werd opgevoerd op de Hofstede Chartreuse, waar nog overblijfselen zijn van een oud Karthuiserklooster. Lambert Simon vervaardigde de decors, ik componeerde de muziek, en het staat mij nog duidelijk voor de geest welk een bezielend tegenwicht ten opzichte van de oorlogsdreiging de voorbereiding van dit spel voor ons drieën vormde.

(Uit het in het najaar bij Bruna te verschijnen boek ‘Literatuur te Utrecht tussen de beide wereldoorlogen’, door Wouter Paap geschreven in opdracht van het gemeentebestuur van Utrecht).