Raam. Jaargang 1970

[p. 58]

Puzzelen met Ruttkowski

W.V. Ruttkowski, Die literarischen Gattungen, A. Francke AG Verlag, Bern.

Pogingen om orde te scheppen in de terminologische warwinkel van de algemene literatuurwetenschap getuigen van optimisme en uithoudingsvermogen. De Association Internationale de Littérature Comparée heeft de opdracht verstrekt tot het samenstellen van een internationaal literatuurlexikon dat ongeveer 600 trefwoorden met verklaringen in het Engels en Frans moet bevatten. Dat die opdracht wordt vervuld door de Fransman Robert Escarpit, zou al kunnen doen vermoeden dat het niet om een sinecure gaat. Escarpit is columnist in Le Monde, romanschrijver, literatuursocioloog, comparatist, literatuurtheoreticus en hoogleraar aan de universiteit van Bordeaux: een man met uitzonderlijke kwaliteiten die blijkbaar voor niets terugdeinst. Men verwacht dat het eerste deel van zijn lexikon over een jaar of vier zal verschijnen. Met welke moeilijkheden Escarpit en zijn medewerkers te maken hebben en krijgen, kan men intussen al enigszins vermoeden bij het doorbladeren van een zojuist verschenen Zwitserse uitgave die een voorlopig hulpmiddel wil zijn in afwachting van het standaardwerk voor de A.I.L.C.

Bij Francke in Bern verscheen een drietalig Literaturwörterbuch - Glossary of literary terms - Glossaire de termes littéraires, dat werd samengesteld door W.V. Ruttkowski en R.E. Blake en DM 9.40 kost. Hoewel er geen enkele term wordt ‘verklaard’ en we in feite slechts te maken hebben met lijsten synoniemen en halfsynoniemen, mag dit boek al een praktisch hulpmiddel voor studenten in de algemene en vergelijkende literatuurwetenschap worden genoemd. En wat de ‘moeilijkheden’ betreft die het voor de veelzijdige Escarpit en zijn medewerkers aankondigt: de eerste de beste blijkt al uit de titel zelf, want de Duitse term ‘Literaturwörterbuch’ schijnt nu eenmaal meer te beloven dan wordt aangeduid door de Franse en de Engelse titel. Vervelender is dat in de registers de in de romantische esthetica zo belangrijke term ‘sublime’ ontbreekt en dat op blz 23 als Duits synoniem ‘verfeinert’ wordt vermeldt. Immanuel Kants ‘Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen’ had de samenstellers beter kunnen leren! Verder lijkt een Franse ‘roman policier’ me wel iets anders dan een Duitse ‘Schauerroman’ (blz. 37). Als een boek hem kippevel dreigt te bezorgen, spreekt de Fransman rechtstreeks van een ‘roman qui donne la chair de poule’: en hij bedoelt dan wat wij een ‘griezelroman’ noemen en waarbij het de Duitsers inderdaad ‘schauert’.

[p. 59]

Het feit dat er zo nog wel meer kleinigheden zijn aan te stippen, doet niets af aan het belang van dit glossarium. En het belang van dit glossarium doet op zijn beurt weer niets af aan het feit dat ik een ander recent boek van Wolfgang Ruttkowski heel wat interessanter vind. Eveneens bij Francke verscheen zijn studie Die literarischen Gattungen (D.M. 16,80), waarin hij het probleem van de literaire soorten of ‘genres’ aan de orde stelt. Een nog intensief te bediscussiëren en reeds veelvuldig bediscussieerd probleem, zoals al onmiddellijk blijken kan uit de 32 bladzijden ‘Anmerkungen’ en de 12 bladzijden ‘Internationales Literaturverzeichnis’ waarmee Ruttkowski besluit. Behalve een extraatje voor bibliografen en detaillisten, bereikte hij door deze dichtbedrukte toegift dat zijn eigenlijk betoog overzichtelijk en leesbaar kon blijven.

Met de term ‘literair genre’ worden verschillende zaken bedoeld: ten eerste bepaalde vormcategorieën zoals ‘sonnet’ en ‘roman’; ten tweede bepaalde inhoudsaanduidingen zoals de hiervoor genoemde ‘griezelroman’, naast de ‘detectiveroman’, de ‘historische roman’, de ‘politieke’ roman etc.; ten derde de sedert de Grieken bestaande onderscheiding tussen ‘lyriek’, ‘epiek’ en ‘dramatiek’, waaraan dan soms nog als vierde ‘genre’ de ‘didactiek’ wordt toegevoegd. Ruttkowski spreekt in het eerste geval van Gattungen, in het tweede van Typen, en in het derde (op het voorbeeld van Emil Staiger en Wolfgang Kayser) van Grundhaltungen (bv. ‘lyrisch’) en Grundbegriffe (bv. ‘lyriek’). In het Nederlands zouden we kunnen werken met de termen ‘vormgenre’, ‘themagenre’ en ‘hoofdgenre’. Waar Ruttkowski het nu over hebben wil, is het laatstgenoemde genre-begrip, dat men wat mij betreft ook gewoon zou kunnen aanduiden als de ‘presentatie’ - of ‘voorstellingswijze’. Een voor de hand liggend bezwaar tegen Ruttkowski's boek is daarom het simpele feit dat het een verkeerde titel heeft. Ruttkowski schrijft niet over wat hij zelf ‘Gattungen’ noemt, maar over de ‘Grundhaltungen’ en ‘Grundbegriffe’. Blijkens de inhoud én de ondertitel van zijn boek (Reflexionen über eine modifizierte Fundamentalpoetik) heeft hij bezwaren tegen de bestaande indeling der ‘Grundbegriffe’.

Uit de standaardwerken van - vooral - Emil Staiger (Grundbegriffe der Poetik, 1946) en - minder - Wolfgang Kayser (Das sprachliche Kunstwerk, 1948) blijkt voldoende dat de eeuwenoude literaire driedeling in verband kan worden gebracht met driedelingen op andere gebieden: lyrisch heeft (vooral) te maken met de syllabe, de eerste persoon enkelvoud van de tegenwoordige tijd, de uiting, het gevoel, de monoloog en het gezang; episch met het woord, de derde persoon enkelvoud van de verleden tijd, de mededeling, het denken en het verhaal; dramatisch met de volzin, de tweede persoon enkelvoud van de tegenwoordige (toekomstige?) tijd, de aansporing, het willen, de dialoog en het spel. Dit alles (wat me veel te schematisch lijkt en elkaar

[p. 60]

voortdurend doordringt) neemt echter niet weg dat zomin Staiger als Kayser een absolute waarde aan de traditionele drieslag hechten, en dat met name Wolfgang Kayser ingevolge een eveneens al eerbiedwaardige traditie het ‘didactische’ vermeld als een apart genre, dat echter buiten de eigenlijke, autonome literatuur ligt omdat het ‘zweckbestimmt’ is: d.w.z. het is gericht op een doel buiten zichzelf. Ruttkowski steunt overigens meer op enkele uitspraken van Emil Staiger, bij zijn betoog om de oude driedeling te vervangen door een indeling in vier ‘Grundhaltungen’.

Hij gaat daarbij uit van de verhouding tussen de auteur, zijn stof en zijn publiek, en ziet dan een toename in bewustheid, tussen twee extremen die hij aanduidt als ‘lyrisch’ en ‘artistisch’. De laatste term heeft betrekking op een alsnog officiëel te erkennen vierde ‘Grundhaltung’, en werd overigens reeds terloops gebruikt door Staiger, die er alle mogelijkheden tot kontakt met de hoorders of lezers mee bedoelde: het ‘Publikumsbezogene’, zoals men in het Duits zegt. Bij de lyrische ‘Grundhaltung’ is er geen bekommernis om het publiek, bij de dramatische en de epische weinig, en bij de ‘artistische’ juist veel. De lyrische mens is volgens Ruttkowski de introverte stamelaar, de epische de verteller, de dramatische mens wil alles in actie omzetten, en de artistische is de extravert die bedacht is op effect en publiek. Nu slooft Ruttkowski (die al eerder een boek over het ‘chanson’ schreef) zich uit om de aandacht te vestigen op typische voordrachtgenres als straatlied, operette, literair chanson en song, die hij ‘vorwiegend artistisch überformte Gattungen’ noemt. In zijn aantekeningen blijkt echter dat hij ook de retorica (welsprekendheid) en de vanouds bekende ‘didactiek’ als ‘artistische’ genres beschouwt. Van ‘lyrisch’ tot ‘artistisch’ ziet hij dan ook niet alleen een toename in doelbewustheid en inwerkingskracht, maar eveneens in gecompliceerdheid en reflectie. Verder erkent Ruttkowski dat het ‘artistische’ ten nauwste verband houdt met het ‘epische’ en gaat hij er terecht vanuit dat de vier ‘Grundhaltungen’ gemengd voorkomen: zodra bijvoorbeeld een ‘auctorieel’ romanschrijver of een toneelfiguur zich met een commentaar of een ‘terzijde’ tot het publiek wendt, hebben we een ‘artistisch’ element in de epiek of de dramatiek.

Men kan zich na dit alles afvragen of Ruttkowski wel zoveel nieuws brengt. Dat doet hij volgens mij niet. En zeker niet voor de velen die de ‘genres’ alleen maar beschouwen als een middel tot ordening van literaire teksten. Ruttkowski zelf, en dat zal uit het voorafgaande al wel gebleken zijn, ziet in de ‘Grundbegriffe’ heel wat meer dan gewoon middelen om bestaande literaire strukturen te karakteriseren. Voor hem gaat het, evenals vroeger voor de ‘antropologie’ bedrijvende Emil Staiger, inderdaad om ‘fundamentale Möglichkeiten des menschlichen Daseins überhaupt’, om ‘Grundhaltungen des Dichters.... die sich in seinem Werk spiegeln und ihn

[p. 61]

sogar bei der Wahl der Gattung bestimmen’. En dat lijkt mij nu weer ‘des Guten zuviel’. Voor de dagelijkse praktijk van literatuurstudie en kritiek zou ik er liever vanuit gaan dat literaire genres ‘structuurgenres’ zijn, die in sommige gevallen nader kunnen worden gekwalificeerd als ‘themagenres’ in proza of poëzie, en die niet zonder moeilijkheden kunnen worden geordend in groepen. Ik heb vroeger (in Komma, jrg. IV) al eens uiteengezet dat de hoofdgroepering m.i. zou moeten berusten op het onderscheid in verbeeldende (‘fiction’) en beschouwende (‘non-fiction’) literatuur: de eerste soort is zo goed als autonoom tegenover de buitentalige werkelijkheid (bv. gedicht en roman) en de tweede is meer doelgericht (‘zweckbestimmt’) ten opzichte van de buitenwereld (bv. essay en kritiek). Behalve van het onderscheid in proza en poëzie, zou men dan bij de nadere kwalifikatie der verschillende genres inderdaad gebruik kunnen maken van karakteriseringen als lyrisch, episch, dramatisch, artistisch, didactisch, maar met dien verstande dat er mengvormen als episch-didactisch, episch-artistisch, dramatisch-lyrisch e.d. kunnen voorkomen. De traditionele ‘drieslag’ zou dan vooral van toepassing blijken te zijn op de imaginaire wereld van de verbeeldende literatuur, maar ook de beschouwende literatuur kan m.i. wel lyrische of dramatische kenmerken vertonen: ik denk aan sommige kritieken van Lodewijk van Deyssel en aan de (didactische) dialogen van Plato.

Wie hierop doordenkt, zal misschien binnen niet al te lange tijd bezwaren of voordelen zien. In dat geval sluiten deze aantekeningen in ieder geval onder één opzicht wel aardig aan bij het diepgaande boek van Ruttkowski. Hij verklaart namelijk uitdrukkelijk dat hij zijn lezers niets wilde voorschrijven, maar ze alleen maar wou ‘anregen’.

Martien J.G. de Jong