Raam. Jaargang 1970

[p. 35]

René Marres
Fictie versus werkelijkheid

De roman The confessions of Nat Turner van de Amerikaan William Styron (al vertaald in het Nederlands) heeft in de V.S. om buitenliteraire redenen veel rumoer van pro en contra veroorzaakt. Dat is begrijpelijk wanneer het gaat om een roman over een negeropstandeling uit de 19e eeuw in een tijd, waarin een gerechtvaardigde negerrebellie zich nog dringender aankondigt dan een eeuw geleden. Nat Turner was een plantageslaaf uit Virginia, die een kort document over zijn leven heeft achtergelaten, waarop Styron zich heeft gebaseerd. De opstand, die hij in 1831 organiseerde, kostte aan tientallen blanken en honderden negers het leven; tenslotte werd hij gepakt en opgehangen.

De roman is door de merendeels blanke kritici in de V.S. bijna unaniem als een meesterwerk begroet. Styron is een schrijver uit de Zuidelijke traditie, die zich vanaf zijn Freudiaans geïnspireerde roman Lie down in darkness gefascineerd toonde door tema's als sexualiteit en dood, incest en wreedheid. Hij wordt wel de opvolger van William Faulkner genoemd, maar is veel beperkter. Met dit nieuwe boek bereikte hij een groot publiek. Ik zelf vond het (in de N.R.C.) ook een indrukwekkend en knap boek.

Van de kant van de negerbevolking is echter fel tegen het boek geprotesteerd. Tien neger-auteurs hebben hun radicale bezwaren geuit in William Styron's Nat Turner. Ten Black writers respond (Beacon Pr. Boston), waarin ook de eigen confessie van Turner is afgedrukt. Daarin zeggen ze, dat Styron niets van zijn personage begrepen heeft en dat de roman beter had kunnen heten ‘The confessions of William Styron’. Styron zou, wat erger is, zijn personage verkleind en gedegradeerd hebben; Turner is van een held een anti-held geworden. Styron zou de geschiedenis vervalst hebben en van ingeroeste racistische opvattingen blijk geven.

Nu kan Styron deze beschuldigingen niet afdoen door zich te beroepen op de vrijbrief van de romancier. Hij heeft zich deze verwijten op de hals gehaald door een figuur als onderwerp te nemen, die werkelijk bestaan heeft en door zijn boek uit te geven voor een ‘meditatie over de geschiedenis’. Deze bundel opstellen is door een paar Nederlandse kritici besproken en steeds met instemming; wie de bundel leest wordt er blijkbaar meestal door overtuigd, maar de zaak ligt niet zo eenvoudig.

Dit debat is daarom zo interessant en van veel meer dan actuele betekenis,

[p. 36]

omdat zich hier een conflict voordoet van maatschappelijke eisen - in casu de eisen van een onderdrukte maatschappelijke groep - met de vrijheid van de kunst. De altijd al kunstmatige scheiding van kunst en maatschappij-kunst is privé-zaak wordt in dit geval moeilijk houdbaar.

Deze tien neger-schrijvers staan midden in een actie; deze roman doet in hun ogen hun actie kwaad; ze hebben een held nodig, een historische voorman, en dit boek heeft geen held op een voetstuk, geen bruikbare held en daarom verwerpen en verafschuwen ze het. Dit is de achtergrond van hun protest.

Er staan in deze bundel een aantal emotionele beschuldigingen aan het adres van Styron, die op slecht lezen berusten en kant noch wal raken. Als een van de negerschrijvers beweert dat Styron ons niet de Turner toont die het grootste deel van zijn leven besteedde aan het voorbereiden van de opstand en van zijn God het bevel hoorde de blanken te doden, is dat doodgewoon onwaar. Styron schrijft daar veel over, zij het niet uitsluitend. Maar er wordt ook kritiek geleverd, die op het eerste gezicht doeltreffend lijkt.

Een punt, dat het boek niet rechtstreeks raakt, maar dat zeer omstreden is, is Styron's bewering in het voorwoord, dat de opstand van Nat Turner ‘the only effective and sustained revolt’ was in de annalen van de Amerikaanse slavernij. Deze bewering wordt zo fel aangevallen omdat ze suggereert dat de negerslaven niet tot rebellie in staat waren of er geen behoefte aan hadden op de uitzondering van Turner na. Dat is ook niet juist. Verzet is er onder de slaven altijd geweest en doodslag, plundering en brandstichting kwamen niet zelden voor. Maar dat is nog geen opstand. Men kan niet zeggen, dat Styron de geschiedenis vervalst zou hebben op dit punt. Dat blijkt al uit het feit, dat de negerauteurs geen andere opstanden van even grote omvang aanhalen. De historicus Aphteker heeft een boek over slavenopstanden geschreven. Styron - en vele historici met hem - meent dat dit verzet merendeels de naam van opstand niet verdient. Je kunt natuurlijk twisten over de betekenis van rekbare termen als ‘effective’ en ‘sustained’ en volhouden, dat ook andere opstanden dat waren, maar Styron's opvatting is ook houdbaar.

Tot de hoofdzaak komen we als we het over de roman zelf hebben, over Styron's uitbeelding van Turner en diens milieu. Om te beginnen is er veel van aan als een van de negerauteurs zegt, dat de Turner van Styron niet het type is van een rebellerende neger uit de 19e eeuw. Hij is eerder ‘a standard Styron type: a neurotic Hamlet-like white intellectual in black-face’. Alleen al omdat Turner past in de rest van Styron's oeuvre kun je je met recht afvragen, of de echte Turner, waarvan we weinig weten werkelijk zo was. Waarschijnlijk niet.

Maar deze eigentijdse interpretatie van Styron betekent nog niet dat

[p. 37]

Turner's leven vervalst zou zijn. Styron's portret is niet apert in strijd met Turner's eigen confessie, al heeft Styron zich enkele veranderingen in de omstandigheden veroorloofd.

Een belangrijke afwijking betreft Turner's achtergrond. Turner werd opgevoed door zijn ouders en vertelt dat die hem sterk beïnvloedden. In het boek treedt echter alleen zijn moeder op en krijgt Turner zijn educatie voor een groot deel van zijn meester, die hem lezen en schrijven leert. Een miskenning van de invloed van de neger-ouders; alle goeds moet natuurlijk van de blanken komen in de ogen van een racistisch schrijver, oordelen enkele van de neger-kritici.

Maar met die kritiek verliezen ze Styron's opbouw van Turner's karakter uit het oog. Styron heeft de neger-vader door de blanke meester vervangen, omdat hij Turner's wraakzucht wilde motiveren: eerst wordt hij als veelbelovend persoon behandeld, daarna weer als slaaf verkocht als een stuk vee. Het is niet te bewijzen wat Styron's motief voor de verandering was, maar deze verandering past in elk geval volkomen in zijn totale conceptie van Turner. Je kunt ook niet zeggen dat Turner's missie tot wraakzucht wordt gereduceerd, al speelt de wraak een grote rol.

Wat men Styron verder hoogst kwalijk neemt is de afkeer, die hij zijn personage bij vlagen laat hebben, van zijn rasgenoten. Als ‘huisjongen’ ziet Turner neer op de negers, die op het veld werken. Dat is een vrij natuurlijk gevoel. En later vindt hij de grote massa van hen dom en sloom, omdat hij moeite heeft hen te organiseren en warm te maken. De negerschrijvers verwerpen dit fel. Het zou de afkeer van de blanke van de neger zijn, die Styron hier aan Turner durft toe te schrijven. Voor wie het boek aandachtig leest, ziet het er anders uit, Turner's gevoel wordt voorgesteld als de - slechts momentele - afkeer van een leider voor zijn halfslachtige volgelingen, van een leider, die in ontwikkeling en vastberadenheid verre superieur aan hen is.

Styron heeft Turner ook een psychische afkeer van bloedvergieten toegeschreven. Het is ook bekend uit Turner's eigen bekentenis, dat hij niet meer dan één blanke eigenhandig doodde. Waarom komt in die bekentenis niet uit. Misschien omdat hij als leider van de operaties de handen vrij wilde houden. Styron heeft dus een motief ondergeschoven, maar heeft hij van Turner door deze afkeer van persoonlijk bloedvergieten een lafaard gemaakt, zoals enkele van de negerauteurs het zien? Als laf zou hij zijn voorgesteld als hij zijn eigen leven niet had durven wagen, maar deze moed onthoudt Styron hem niet.

Het punt, waarop Styron het meest van zijn vrijheid als romancier gebruik heeft gemaakt, is Turner's sexuele leven Turners eigen confessie zwijgt daarover. Maar Styron heeft van hem een celibatair gemaakt en hem een sexueel leven geleend, geënt op een neo-Freudiaanse zienswijze. Styron heeft zich

[p. 38]

laten inspireren door Reich en een verband aangenomen tussen sexuele repressie en revolutionair leiderschap.

Turner's sexuele fantasie-leven is vooral op blanke vrouwen gericht. En men verwijt hem, dat hij zo weer een blank stereotype over de neger tot het zijne maakt. Dat zou des te kwalijker zijn omdat een paar gegevens er enigszins op wijzen, dat Turner wel een vrouw zou hebben gehad. Maar omdat Turner het niet de moeite waard vindt die eventuele vrouw te noemen in zijn eigen confessie, wordt dat weer dubieus.

Opnieuw ziet men niet goed waar het Styron om gaat. Turner's begeerte naar blanke vrouwen is in Styron's versie niet louter lust maar de begeerte om ze te vernederen en verlagen. Het woord ‘defilement’ is niet van de lucht. Dat is niet zo ongewoon in deze decadente psychologie. Van het Reve is deze associatie ook niet vreemd, wanneer hij ergens schrijft ‘en nu werden mijn haat en verachting zo sterk, dat ik hem met grote felheid begeerde’.

Maar al heeft Turner deze sexuele wraakfantasieën over blanke vrouwen, uiteindelijk geeft hij opdracht ze te doden. Daarmee zouden de negerkritici, die verontwaardigd zijn, dat Styron Turner niet vlot en met gemak laat doden, tevreden kunnen zijn. Maar ze zien niet welke speciale inhoud Styron aan Turner's karaktertrekken geeft. Wel is waar, dat Turner's fantasie over de ene blanke vrouw, die hem speciaal aantrekt, ambivalent is en niet alleen door haat gemotiveerd, maar ook - en tegelijk - door liefde. Maar daar wordt het iets persoonlijks, dat niet meer de algemene tendens raakt, waar Styron's kritici over vallen.

Waar het bij al deze kritiek op de creatieve vrijheid, die Styron zich veroorlooft, om gaat is dat Turner volgens de mening van de negerschrijvers verlaagd wordt door Styron's visie. Geen moment was dat bij me opgekomen, toen ik het boek las. Turner kwam mij als een grote figuur voor, als een leider door zijn vermogen anderen te beïnvloeden, zijn intelligentie en volharding. En die indruk stemt overeen met Styron's bedoeling. Hij heeft na de publicatie gezegd, dat hij niet de bedoeling had om zonder onderscheid de figuur van de negerrebel in de hoogte te steken. Implicerend, dat hij dat met Turner wel had gedaan. Terwijl de negerschrijvers de indruk hebben, dat hij van Turner een laf, gefrustreerd, verwijfd individu heeft gemaakt.

Groter wederzijds onbegrip is wel niet mogelijk. Hier botsen twee visies van wat een grote figuur uitmaakt op elkaar. De ene visie is de mytische: een held, die geen vrees kent, geen aarzeling, geen frustraties, die alleen zijn eigen vrouw bemint; iemand uit één stuk. Dit idee van grootheid lijkt me primitief en irreëel. De andere visie is de moderne, waarop Styron een van de mogelijke variaties geeft. Het is veelzeggend, dat juist een schrijver van

[p. 39]

niveau als Baldwin zich wel bewonderend over de roman heeft uitgelaten. Hoe zou iemand als Turner onder de omstandigheden, waaronder hij leefde, niet in zekere mate gefrustreerd hebben kunnen zijn? Het was irreëel geweest het anders voor te stellen.

En dan de manier, waarop Styron Turner's omgeving beschrijft. Styron stelt het zo voor, dat sommige van de negers onder invloed van de slavernij wat men noemt een ‘sambo-karakter’, een onnozel-kinderlijke, goedmoedige houding ontwikkelden. Dat is ook een racistisch vooroordeel volgens enkele van de negerschrijvers. Het is moeilijk te beoordelen. Er wordt door sociologen en historici over gevochten, of dit karakter inderdaad voorkwam. Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat sommige slaven het zich aanmaten als een soort zelfbescherming. Maar van de negerschrijvers mag men zo'n opvatting niet hebben, omdat ze in strijd is met de waardigheid van de neger.

Ook laat Styron zien, dat sommige vrije negers het niet beter hadden dan de slaven en dat sommige slavenhouders betrekkelijk humaan waren. Maar voert hij daarmee argumenten aan voor de slavernij, zoals men hem aanwrijft? Wat zou hij daar in deze tijd aan hebben? Hij laat heel goed zien, dat de slavernij op zich een kwaad was, hoe de omstandigheden ook waren. Dat blijkt uit het boek in zijn geheel. Natuurlijk kunnen dergelijke vaststellingen als van Styron argumenten zijn van een racist. Maar het zijn ook konstateringen van de werkelijkheid, die als men poogt een totaalbeeld te geven, niet mogen ontbreken.

De argumenten van de negerauteurs getuigen te veel van het zwart-wit denken van een partijganger. Nat Turner mag - evenals de neger in het algemeen - geen zwakheden vertonen, of wat in de ogen van grote meerderheid voor zwakheid doorgaat. Zoals dat ook voor helden van het Christelijk geloof of van de communistische maatschappij verboden is.

De kritiek op Styron's conceptie schiet haar doel voorbij. Ze toont over het algemeen niet aan, dat Styron's behandeling onverantwoord zou zijn, al was een andere voorstelling van zaken ook mogelijk geweest, omdat er zo weinig over de echte Turner bekend is. Alleen al het feit, dat Turner een soort karakter is, dat ook voorkomt in Styron's andere romans over blanken, schakelt de veronderstelling van racistische vooroordelen bij hem al goeddeels uit. Styron maakt van Turner geen slechter of minder karakter dan van zijn blanke personages in zijn andere romans.

Maar er is een fundamenteler punt, waarop de negerauteurs hem met meer gelijk en konsekwenter hadden kunnen aanvallen. Het is een punt dat een van hen even aanroert, als hij zegt ‘negers kunnen zich vandaag de dag de luxe niet permitteren dat er met hun leiders gemanipuleerd en gespeeld wordt.’ Men had Styron het recht kunnen betwisten hun Turner als object voor zijn

[p. 40]

fictie te nemen. Men kritiseert zonder doorslaand succes de manier waarop hij het gedaan heeft, maar had hem beter kunnen veroordelen op het feit, dat hij het gedaan heeft. Niemand zou het in zijn hoofd halen een roman over Lincoln of Washington te schrijven en daarbij af te wijken van wat er over hem bekend is en er nog een heleboel uit eigen koker aan toe te voegen.

Styron mengt historie en fictie op zo'n manier door elkaar, dat de lezer gemakkelijk de fictie ook voor historie kan houden, des te eerder doordat Styron Turner het verhaal zogenaamd zelf laat vertellen. Terwijl deze fictie op velen, die een simpele rechtlijnige kijk op mensen hebben ook nog een dubieuze indruk moet maken. Styron laat Turner wel eens aan zelfbevrediging doen en homosexueel contact hebben. Wat moet dat voor indruk maken op een lezerspubliek, dat homosexualiteit afkeurt en toch al vol vooroordelen zit over negers. Een dergelijke kijk op je voormannen kun je als je midden in een actie tot emancipatie zit niet gebruiken. En wanneer het om een historische figuur gaat, is dat voor de aanhangers van de man begrijpelijkerwijze onacceptabel. Styron had zeker beter gedaan van Turner geen ik-figuur te maken om de pretentie van autenticiteit wat af te zwakken.

Maar is Turner een historische figuur zoals de negerschrijvers het zien? Styron meent van niet. Turner heeft volgens hem geen belangrijke invloed gehad op de ontwikkeling van de geschiedenis. Styron heeft verklaard, dat de rebellie in zijn ogen historisch gezien een futiele daad was. Daarom heeft hij er een persoonlijk drama van gemaakt en geen historisch. Dat wordt hem ook als tekort aangerekend. Hij heeft nagelaten de bredere historisch-sociale context van de opstand aan te geven.

Het is moeilijk uit te maken wie hier gelijk heeft. Ik neig - met de gegevens die de negerauteurs verschaffen bij de hand - meer tot het gezichtspunt van Styron. De opstand van Turner was meer als symptoom van een onhoudbare toestand, als expressie van haat en vrijheidsverlangen van betekenis dan als historisch effectvolle gebeurtenis. Maar hoe dat zij, ook als je Turner als een historische figuur ziet wegens de symbolische betekenis van zijn daad, moet je het wel afwijzen als een romancier hem exploiteert voor zijn eigen doeleinden. Vanuit dat perspectief hebben de negerauteurs hoe slecht gericht hun concrete kritiek ook is, toch het gelijk aan hun zijde.

Welke kant je kiest ligt eraan, wat je meer ter harte gaat, een sociale zaak of de vrijheid van de kunst. Malraux heeft indertijd om de republikeinse zaak niet te schaden in zijn roman L'espoir gezwegen over de strijd in eigen gelederen tussen anarchisten en communisten. Was het fout geweest als hij dat niet gedaan had?