Raam. Jaargang 1970

[p. 56]

[p. 57]

Elkerlijk een spiegelpaleis

Dr. Willem Asselbergs, De stijl van Elkerlijk, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink 1968

Nog in 1968 deed de redactie van de Zwolse reeks van taal- en letterkundige studies ‘in dankbare herinnering’ als nr. 19a Dr. Willem Asselbergs, De stijl van Elkerlijk, verschijnen, eerder dat jaar al gepubliceerd in Dietsche Warande en Belfort. Blijkens het colofon is het de tekst van een in Bonn gegeven gastcollege, waarin een serie Nijmeegse colleges is verwerkt.

Met de Navolging van Christus en de Lof der Zotheid is Elkerlijk een uitzondering op de regel, dat literaire werken van Nederlanders nooit doordringen tot de wereldliteratuur. Alle drie werden ze geschreven in de Bourgondische tijd. Wie hun stijl onderzoekt om hun succes te verklaren, moet deze in verband brengen met hun tijd van ontstaan.

De schrijver van Elkerlijk was een tijdgenoot van Rogier van der Weyden, Dirk Bouts en Hugo van der Goes. In hun schilderen had de portretkunst zich nog niet losgemaakt uit de symboliserende allegorie. Zij waren o.a. uit op zichtbaarmaking van in wezen onzichtbare, geestelijke gebeurtenissen. Hun tijd was tevens die der flamboyante gotiek, die zich uitleefde in een spel van elkaar weerspiegelende lijnen. De Nederlanden werden onder Karel de Stoute zwaar beproefd. Afgezien nog hiervan was het plotseling sterven (zonder priesterlijke bijstand) vrij alledaagse realiteit en schrikbeeld van velen.

Asselbergs neemt aan, dat Elkerlijk is ontstaan als regie-tekst, en pas later is gedrukt; de oudst bekende druk is van ± 1496. Door deze druk kreeg de tekst een dimensie meer: het werd een boek, ter meditering. Bepaalde stijlelementen, die niet kunnen overkomen in een voorstelling, moeten hierdoor verklaard worden. Het zijn vooral deze stijlelementen die het object zijn van Asselbergs' studie. Stijl is hier te verstaan in de veel omvattende betekenis van: bouw, structuur, voorzover juist het kunstmedium taal deze mogelijk maakt.

Als het belangrijkste van de ‘stijl’ van Elkerlijk ziet Asselbergs dan de ‘spiegelwerking’ die in het stuk zit, de paralleltechniek, in het groot en in het klein, vaak binnen de tekst werkend, somd uit de tekst op de lezer afspringend. De titel, Spiegel der zaligheid...., wordt hierbij ook in het geding gebracht, evenwel in het besef, dat spiegel de geijkte betekenis had van: beknopte samenvatting ter lering, maar evenzeer met de overtuiging, dat de schrijver de schaarse metaforen diè hij gebruikte, actief wilde maken.

De spiegelronding waarbinnen alles zich afspeelt, ziet Asselbergs in de omstandigheid, dat in het begin waarin God spreekt, Elkerlijk nog geen persoon

[p. 58]

is, maar slechts ‘'s mensen persone’, algemeen. Hij krijgt pas langzamerhand een persoonlijke gestalte, om deze weer te verliezen op het einde, waarin hij ‘elk mense’ is, en een Engel het spel weer besluit. ‘Deze spiegelwerking van de dramatische delen is kenmerkend voor heel de structuur van het spel’, zegt Asselbergs. Figuren, taferelen, uitspraken, zinsdelen, woorden, tussenwerpsels en klankvormen weerkaatsen elkaar onophoudelijk. Het toneel is een ‘spiegelpaleis’ met maar één uitgang.

De tekst laat zich splitsen in twee delen. De eerste helft geeft Elkerlijks ontmoeting met vier buiten hem staande ‘personen’. Deze laten hem in de steek, met als gevolg: hopeloze verlatenheid. De tweede helft vertelt over Elkerlijks ontmoeting met ‘personen’ die wezenselementen van hemzelf zijn, Kracht, Schoonheid, Vroedschap en de Vijf Zinnen. Ook deze verlaten hem, maar nu tijdens een proces van toenemende zekerheid, als is dit tegelijkertijd een proces van sterven, van afnemend bewustzijn. De spiegeleffecten zijn talloos. De vier monologen van Elkerlijk in de eerste helft bijvoorbeeld, staan in spiegelverhouding tot de vier lyrische intermezzi in de tweede, maar zowel de monologen als de intermezzi houden ook onderling elkaar vast, hun werking versterkend.

Zo kan men lang doorgaan. De conclusie is dan dat een schrijver die geen enkele originele gedachte debiteert, die helemaal past in de literaire en andere tradities van zijn taalgebied, die weinig bloemrijke taal gebruikt en zelfs ‘taalpover’ is, waarheden die alleen maar glashelder zijn, door zijn doorwrochte paralleltechniek de werking van een diamant geeft. Opmerkelijk is nog - en typisch Asselbergiaans van argumentatie - dat op grond van de scholastieke leer over de kenvermogens de Vijf Zinnen heel stellig als ‘de Zintuigen’ worden verstaan. Zij verlaten Elkerlijk pas na het verdwijnen van Vroedschap. Kennisse blijft aanwezig, maar gaat niet mee op Elkerlijks ‘pelgrimage’, zoals Deugd. Kennisse en Deugd zijn beide de menselijke natuur overstijgende kwaliteiten.

Ik wil de lezer waarschuwen, dat hiermee niet alle zaken die Asselbergs belicht, ook maar zijn aangeroerd. Want het is, in zijn geringheid van omvang, letterlijk een rijk boekje. Al is het denkbaar, dat men niet in alles met de auteur meegaat, meeslepen laat men zich gemakkelijk.

In De stijl van Elkerlijk is ons een gelukkig staal van Asselbergs' benadering van een tekst nagelaten. Als gewoonlijk begeeft hij zich op collegiale wijze in gezelschap van de maker om met hem op speurtocht te gaan, waarop weinig dingen zijn aandacht ontsnappen, schijnbare kleinigheden inbegrepen. Intuïtief en creatief, nauwelijks direct gebruik makend van studies van anderen, vouwt hij geleidelijk alle geledingen van de tekst open. Zo was

[p. 59]

zijn benadering menigmaal een vruchtbaar uitgangspunt tot beter begrip of minstens betere werking van een tekst. Balancerend op het slappe touw van zijn intuïtie, was hem soms de verleiding te groot om op de stevige grond van zijn ontzagwekkende historische kennis verder te wandelen, maar in dit laatste boekje blijft hij delicaat hier steeds even boven verheven.

Ook als persoonlijk document is dit boekje waardevol. Asselbergs heeft er een echt college in nagelaten, als steeds, verre van verward te zijn, zorgvuldig voorbereid en doorwrocht, al gebiedt de eerlijkheid erbij te zeggen: het behoort tot de meer boeiende, waarvoor de student vaak minder tot zijn verbeelding sprekende uren over moest hebben.

De omstandigheden waarin deze studie tot stand kwam verlenen er nog een dimensie meer aan. Ook zonder het getuigenis van zijn zoon Fons in het colofon bespeurt men er een persoonlijk en gelovig bezig zijn met de dood in, dat het oog van de auteur scherpte voor de diepste menselijke aspecten van deze tekst ‘over een toneelfiguur in de schouwburg en (....) over iedereen op zijn sterfbed’.

M.C.A. van der Heijden