Raam. Jaargang 1970

[p. 66]

Eldert Willems
Gedachten over een grondrecht van de kunst

Het constitutionele denken over kunst in Nederland loopt achter.

De Nederlandse grondwet kent meningsvrijheid en persvrijheid. Art. 7 luidt: Niemand heeft voorafgaand verlof nodig, om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.

De grondwet kent dus geen algemene uitingsvrijheid. Toch is de uitingsvrijheid geldend Nederlands recht geworden door de ratificatie van het Verdrag van Rome, 1950 (Europese Conventie tot Bescherming van de Rechten van de Mens). Art. 10 van de Eur. Conv. garandeert een algemene uitingsvrijheid:

1. Toute personne a droit à la liberté d'expression. Ce droit comprend la liberté d'opinion et la liberté de recevoir ou de communiquer des informations ou des idées sans qu'il puisse y avoir ingérence d'autorités publiques et sans considérations de frontière. (..)

In dit artikel wordt de uitingsvrijheid dus nader omschreven als de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid om inlichtingen en ideeën te communiceren dan wel te ontvangen. De media via welke gecommuniceerd mag worden staan er niet bij, maar ongetwijfeld geldt de vrijheid zowel de pers als radio, tv en film.

Geldt deze garantie ook voor andere wijzen van overdracht, zijn b.v. ook de kunstuitingen beschermd? Deze worden niet bij name genoemd, maar ze worden evenmin uitgesloten. De kunstuitingsvrijheid kan derhalve geacht worden in de algemene uitingsvrijheid te zijn medebeschermd.

Overigens geldt de garantie ex art. 7 en art. 10 voor gevoelens, meningen, inlichtingen en ideeën. Uit de formulering blijkt dat deze artikelen niet speciaal voor de kunstuiting zijn opgesteld; elke verwijzing naar de vormgeving en haar overdracht ontbreekt. De kunst participeert dus aan de uitingsvrijheid, maar moet zich met een regime behelpen dat niet, althans niet geheel, het hare is.

Dit is een onduidelijke situatie. Impliciet geldt de uitingsvrijheid ook voor de kunst, de vrijheid van de kunst schijnt de Nederlandse democratie ter harte te gaan. Maar het staat nergens. De term kunst komt in de grondwet en ook in art. 10 Europees verdrag niet voor.

[p. 67]

Opheldering door een expliciete formulering van een grondrecht van de kunst is gewenst. De kunst is een post op de begroting geworden waarvoor tientallen miljoenen worden uitgetrokken, de emancipatie van de kunst is op gang gekomen, sociaal wordt ze als waarde erkend. Voor de toekomst kan met een nog veel sterker belang van de kunst rekening worden gehouden. Historisch heeft ze een zodanige positie verworven dat een eigen recht van de kunst zich thans begint op te dringen. Daarin past een constitutionele waarborg.

Dat eigen constitutionele recht van de kunst kan b.v. ontwikkeld worden uit de vrijheid van communicatie en van ontvangst. In V.N.-verband zijn juristen bezig een verdere uitwerking te geven van het bedoelde artikel over de uitingsvrijheid. Een zeer algemene, alle overdrachtsmiddelen omvattende, redactie geeft b.v. Draft Covenant of Civil and Political Rights, 1958, in art. 19:

2. Everyone shall have the right to freedom of expression; this right shall include freedom to seek, receive and impart informations and ideas of all kinds, regardless of frontiers, either orally, in writing or in print, in the form of art, or through any other media of his choice.

Kunst wordt in dit artikel als een medium erkend dat een eigen grondrecht behoeft.

Hetzelfde is geschied in de Westduitse grondwet. Reeds veel eerder, nl. in de jaren kort na Wereldoorlog II, is in deze grondwet een garantie voor de vrijheid van de kunst opgenomen, art. 5''':

Kunst und Wissenschaft, Forschung und Lehre sind frei. (....)

(Terzijde: dat in West-Duitsland de praktijk weinig profiteert van deze garantie is een probleem op zich zelf. Het heeft te maken met de zwakke constitutionele traditie in dat land. Een geringe trouw aan de grondrechten pleit echter niet tégen deze rechten als zodanig).

Een omvangrijke literatuur heeft zich gevormd over de constitutionele plaats van de kunst. Maar niet in Nederland. Waar blijven op dit punt de Nederlandse staatsrecht-juristen en de kunstbelangen?

De Raad voor de Kunst heeft in de loop van zijn bestaan, naar het schijnt, één keer een openbare discussie gehouden over juridische aspecten van de kunst. Over grondrechten werd overigens niet gesproken. De Raad is niet verder gekomen dan de, uit intern beraad voortgevloeide, aanbeveling om in de grondwet een passage op te nemen waarin gesteld wordt dat de kunst voorwerp van de aanhoudende zorg der regering zal zijn.

De vrijheid van de kunst gaat de Raad, althans naar buiten toe, blijkbaar niet ter harte.

[p. 68]

De kunst omvat: het geheel van de kunstuitingen, plus het geheel van de openbaarmakings- en ontvangstwijzen dezer uitingen, i.c. het kunstleven. De vrijheid van de kunst is te onderscheiden in de vrijheid van kunstuiting en de vrijheid van kunstleven. Een grondwettelijke garantie zou deze beide aspecten moeten omvatten, plus de waarborg van sociale voorzieningen op deze gebieden.

Gevolgen van zo'n grondrecht voor de kunstuitingen: één regime voor alle kunstuitingen, een eigen recht van de kunst dat tegenover alle begrenzingen en beperkingen kan worden ingeroepen. Thans is de kunst aan tal van limitaties onderworpen (b.v. ten gevolge van het vergunningsstelsel van omroep en van film, door Strafwet en Gemeentewet) die niet aan een geëxpliciteerd eigen recht van de kunst zijn getoetst. Het kunstvrijheidsrecht ziet er uit als een lappendeken. Van één ondeelbare kunstvrijheid is geen sprake.

Gevolgen van zo'n grondrecht voor het kunstleven: overheid, wetgeving en kunstbelangen ontberen thans een constitutioneel richtsnoer. De vrijheid van kunstleven is in onze situatie geen recht, maar een resultante. Beleidsgroepen en belangengroepen komen tot gelegenheidsafspraken. Een garantie dat de kunstuitingen zich vrij openbaren en vrij worden ontvangen is niet gegeven. Allerlei bijzondere belangen nestelen zich in communicatiestroom van de kunst.

Een grondrecht van de kunst kan ertoe bijdragen dat democratische eisen van doorstroming, openheid, representativiteit en controle centraal en principieel gesteld worden.

Door een eigen recht van de kunst worden overheden en belangen gedwongen zich rekenschap te geven van de invloeden die ze uitoefenen en van de verantwoordelijkheden die ze dragen ten opzichte van een autonome, vrije kunst.

Anders gezegd: het eigen recht van de kunst brengt mee dat het communicatieproces van de kunst in al zijn geledingen kritisch wordt onderzocht.