Raam. Jaargang 1969

[p. 51]

Vier facetten van een kritisch oog
Paul de Wispelaere, Facettenoog. Een bundel kritieken gekozen en ingeleid door weverbergh. Brussel enz 1968 (A. Manteau N.V.; Maerlantpocket 12.)

In binnenkort wijlen Komma (IV, 4) heeft Martien J.G. de Jong de literaire criticus voor de vierschaar gedaagd. Hij vertelt waarop bij de beoordeling van de verdachte gelet moet worden: informatie, interpretatie, evaluatie en taalbeheersing; criteria waar weinig op valt af te dingen. Een criticus produceert dan wel Sekundärliteratur, zoals dat in een niet overmatig bevriende natie heet, maar ook zìjn lezers willen waar voor hun geld. Al ben ik het lang niet onverdeeld met de uitwerking en argumentatie van De Jongs (hier simplistisch samengevat) systeem eens, zijn maatstaven gebruik ik graag om De Wispelaere op te meten. Van iemand die (als enige dagbladmedewerker naast Fens) in een geur van kritische heiligheid staat, mag je verwachten dat hij zich door het systeem uitstekend laat toetsen, en bovendien daar een goede toetssteen voor is.

De Wispelaere verstrekt informatie. Hij vertelt in extenso over wat voor boek hij het heeft, wie de schrijver is, waar beide in de literatuur zo'n beetje te plaatsen zijn - Het Vaderland geeft hem de beschikking over een benijdenswaardige ruimte. De recensies die weverbergh voor Facettenoog heeft uitgezocht, handelen zonder uitzondering over proza: Wereld in woorden van Dresden, essays van Pierre H. Dubois en Literair lustrum, en verder verhalen, vooral romans; doorgaans toppunten uit de noord- en zuidnederlandse produktie van de laatste jaren. De Wispelaeres romankritiek draagt een sterk theoretiserend-analytisch karakter, zodat zijn besprekingen soms een essayistische inslag krijgen: bepaald knap voor bijdragen aan een krant.

De Wispelaere interpreteert. En goed: het is moeilijk, zijn evenknie in het métier der romananalyse aan te wijzen, ook al kun je incidenteel met hem van mening verschillen. (Zo geloof ik dat hij Fenneke, het vriendinnetje van Simone in Burniers Een tevreden lach, ten onrechte als ‘echt’, en niet als gefantaseerd personage opvat.) De Wispelaeres deskundigheid inzake de nouveau roman en de literatuur over dat onderwerp, zijn feeling voor experimenten en zijn inzicht in oude en nieuwe schrijftechnieken zijn bewonderenswaardig.

De Wispelaere evalueert. Dat lijkt mij niet zijn sterkste punt. De beste auteurs van ‘de jongere generatie’ vindt hij (p. 96) Bernlef, Hamelink, Deve-

[p. 52]

ling, Geel en Vogelaar - een opinie die voor de laatste drie tamelijk kwestieus is. Zijn stuk over Ewald Vanvugt is te lief, Geert van Beek onderschat hij naar mijn smaak. In het algemeen kwalificeert De Wispelaere met termen die zo in de Schets van Stuiveling kunnen, met weinig onderlinge differentiatie en steeds aan de vriendelijke kant. Sommige van zijn collega's, die wat informatie en interpretatie betreft niet in zijn schaduw kunnen staan, zijn in hun waardering een stuk gelukkiger.

Misschien probeert De Wispelaere wat teveel ‘objectief’ te zijn, misschien is hij te bescheiden of te menslievend. In één opzicht is dat een voordeel: weverbergh verwijt hem in de inleiding een vergoelijkende houding jegens de conventionele roman, maar dat is een misplaatste beschuldiging. Een literair criticus, al is hij voorstander en zelf beoefenaar van het nieuwe, moet niet afdalen tot het niveau van partijpolitiek, en het kiezersvolk voorhouden dat alleen in de gelederen van de (of een!) avant-garde iets groots verricht wordt.

Tenslotte zijn stijl. Weverbergh noemt die in zijn inleiding ‘vrouwelijk van fraaiheid’ en ‘uitstekend’, wat behalve onzin teveel eer is. De Wispelaere schrijft redelijk, een stuk boven de middelmaat, maar allesbehalve briljant. De algemene erkenning die zijn stilistische kwaliteiten volgens weverbergh hebben gevonden, moet wel op een misverstand berusten. Of de opmerking van de inleider, natuurlijk.

(Even tussendoor: ‘het is... de stijl van de criticus die de innerlijke waarachtigheid en kracht van zijn visie bewijst’, zegt De Jong. Als ik hem goed begrijp, bedoelt hij, à la Plato, zoiets als schoon = goed = waar, in een kritische toepassing. Ook Corn. Verhoeven schijnt die mening toegedaan - zie de Volkskrant van 14 juni '69. Hij schrijft: ‘Een criticus die slecht schrijft, kan eventueel een behoorlijke informant zijn, maar hij is een slecht criticus.’ En verderop: ‘Een uitweiding over de stijl is... vooral het constateren van een uiting van echtheid bij de criticus... De brille van zijn stijl is een demonstratie van zijn gelijk of liever: een effect ervan.’

Neem Van Deyssel, in navolging van De Jong, en beoordeel hem als informant: een beroerde. Als interpreet: een beroerde - ‘dit zie ik blauw’, vertelde hij Annie Salomons over een van haar gedichten. Als literair fijnproever: begiftigd met een goede, maar geenszins feilloze smaak. Als stilist: een hoogtepunt in Tachtig.

Neem De Wispelaere of Fens: stukken betere informanten en interpreten, minstens Van Deyssels gelijken (zeker Fens) in kracht van oordeel, maar - neem het hun eens kwalijk - geen penvirtuozen zoals hij er een was.

Wie is nu de betere criticus? Ik voel niets voor Van Deyssel. Deze opstelling, ik geef het toe, is om het contrast gekozen, maar met een vierdimensionaal

[p. 53]

criterium zijn problemen per se onvermijdelijk. Dit is maar een demonstratie.) Terug naar ons schaap. De Wispelaere is meer informant en interpreet dan ‘evaluant’. Beslist geen schande, omdat na Busken Huet literaire kritiek in de strikte zin des woords zeldzaam geworden is in de Lage Landen. Grote vergissingen, die hem een plaats in de Knuvelder van de 21ste eeuw kunnen opleveren, zal De Wispelaere niet maken - hij is wat je noemt een recensent voor het heden. Of hij ooit het grote gelijk zal krijgen, dat hem dezelfde eer deelachtig doet worden, ik betwijfel het.

Het genus waartoe De Wispelaere behoort, voldoet niet aan de eisen van De Jong - ik vraag me af of er hier en nu een criticus te vinden is die dat wel doet. Ik ben niet geneigd De Wispelaere een slecht criticus te vinden; ik houd het er eerder voor dat De Jong overvraagt, of te optimistisch is, of iemand op het oog heeft die ik, helaas, niet ken.

Wat valt er aan De Wispelaeres superioriteit op de punten informatie en interpretatie te loven? Als alle nieuwerwetsigheden heeft de nieuwe roman (zeg: het nieuwe proza) alles in zich om het publiek af te schrikken, en niet eens uitsluitend de ‘leken’. Een empathetische exegeet als De Wispelaere krijgt dan een middelaarsfunctie (zoals indertijd Rodenko) die hem, of hij dat wil of niet, doet ingrijpen in de literatuur. Weverbergh denkt daar anders over, maar De Wispelaere dòèt, op een andere manier dan de keurmeester-criticus, iets met een boek: hij doet het open. Als medeschrijver, of voor-lezer, is hij misschien nog onvervangbaarder dan de evaluant, die het tegen de ‘natuurlijke selectie’ door de geschiedenis toch niet kan bolwerken.

De criticus (het blijft een criticus) van De Wispelaeres type kan niet buiten belezenheid en intelligentie - de voornaamste factoren in zijn beoordeling. Over beide beschikt de schrijver van Facettenoog in overvloed, zoals uit voorafgaande bundels al bleek. Beide zijn erg gallisch. De Wispelaere is, met Jan Walravens, ‘Europeeër om Vlaming te worden’, maar hij is voornamelijk Fransman. Ik weet niet of hij daar een betere Vlaming door geworden is - het heeft hem in alle geval tot de beste vlaamse criticus van het ogenblik gemaakt.

Jacques Kruithof