Raam. Jaargang 1967

[p. 93]

Nieuwe boeken

Twee boeken voor de prijs van een

Zoiets is het inderdaad wat Vestdijk ons aanbiedt met zijn Huisbewaarder (uitg. De Bezige Bij, Amsterdam). Want achter elke officiële situatie of persoon die we daarin beschreven vinden heeft zich een officieuze uitgave opgesteld. Het gaat er nu maar om met welke van die twee het best gewerkt kan worden. De uiteindelijke beslissing is aan de huisbewaarder.

Deze keuzemogelijkheid is vanaf de eerste regels van het boek al aanwezig in de vorm van de tweelingvilla die Louis Bijtel heeft laten bouwen, en niet heeft gekocht zoals zoals bij Adriaan Oosthoek, de huisbewaarder, wil doen geloven. Dat huis vervult een noodzakelijke funktie: het leven speelt zich af in de ene helft, in de andere horen alle officieuze uitgaven daarvan thuis. Maar daarover valt niets meer te lezen: dat is het tweede boek.

De belangrijkste figuur die er woont is de violist Louis Bijtel. Een hartstochtelijke, onevenwichtige violist met lang zwart haar. Hij is zijn eigen buurman: geknipt haar, een man gestegen tot het maatschappelijk niveau van de margarinehandel. Maar voor een violist die zich dagelijks als zijn eigen buurman kan zien rondlopen blijft natuurlijk maar een modus vivendi open: die van de meest ver doorgevoerde jaloezie. En als die buurman dan op vakantie gaat, moet er iemand op zijn zaken passen: de huisbewaarder.

Maar de huisbewaarder heeft nog een andere funktie die hem als dubbelfiguur tussen alle andere figuren plaatst. Hij is namelijk de enige die de kracht van het zwarte haar van Louis kent, oftewel de Louis die hij eigenlijk zou moeten zijn. Als hij daar op inspeelt wordt hij echter onthaald op een witte schrikblik van Louis die in zijn nieuwe rol konsekwent wil zijn, maar daar natuurlijk jammerlijk in faalt.

Ook alle andere personen spelen bewust twee rollen, naargelang de omstandigheden en de tegenspelers dat van hen verlangen. Jikke is soms de vrouw van Louis, maar op andere momenten de geliefde van Majoor Bruinhorst, een huisvriend die haar paardrijles geeft.

Door deze dubbele bodem in elk der optredende personen is dus elke relatie tussen hen onmogelijk, omdat niemand weet tot welk van de twee figuren die relatie moet worden opgebouwd. Daarmee verandert de geschiedenis plotseling in een geraffineerd schimmenspel. De enige die althans op sommige punten dit schimmenspel doorziet, is Adriaan Oosthoek, medisch student, huisbewaarder en bekend met de authentieke Louis Bijtel. Hij hoort

[p. 94]

daarom in de ene helft van het huis thuis die niet bewoond wordt, maar de verblijfplaats is van de violist Louis met de lange haren. Toch is zijn positie niet zo scherp afgebakend: hij verhuist naar het woongedeelte van het huis. Daarbij blijft hij de bijzondere figuur, of de figuur met de bijzondere opdracht wat ordening te brengen in de warwinkel van onmogelijke en mislukte relaties. Erg zuiver is de daarbij te volgen gedragslijn in het begin nog niet bepaald: zo althans lijkt mij de verhouding met Jeanne de Lattre te verklaren zonder in het andere geval genoodzaakt te zijn deze episode als een tamelijk overbodig in het verband van het verhaal staand verhaal te moeten kenschetsen. Deze Jeanne de Lattre is het brusselse vriendinnetje van Louis Koudijs, een zakenvriend van de huiseigenaar: zijn margarine-reaktie op haar slonzig-artistieke verschijning: wassen met soda.

Maar uiteindelijk ziet de huisbewaarder dan toch duidelijk zijn taak: liefde te brengen, en daardoor orde in dit huis waar het verdubbelen van de bewoners en bezoekers geleid heeft tot het verdwijnen van de liefde. De enige die voor die liefde in aanmerking komt is tegelijk ook de enige in huis die zich nog niet heeft opgesplitst in twee gestalten: het dienstmeisje Ellie.

Maar ook deze verbinding met het noodlot van het huis, met de Laren en Penaten, is voor de betrokkenen uitstel van executie: ook zij verdubbelen zich omdat hun verhouding niet mag worden uitgesproken. Resultaat is dat allen weer op zichzelf worden teruggeworpen. De gedienstige wordt uit het huis verwijderd. Ook de huisbewaarder merkt daardoor dat zijn dubbelhouding zonder haar en het huis onmogelijk en overbodig wordt. Met zijn vertrek vallen ale dubbele personen door de mand: Jikke vertrekt met haar majoor Bruinhorst en met Derkje, zoon van Louis, de dubbele Louis zonder zijn zwarte haren. Ook Zwaantje van Kwawegen, een vriendin van Jikke, blijkt in het komplot te zitten, dat de verhouding Jikke-Bruinhorst moest verbergen. Tenslotte blijft nog een relatie bestaan: Aad Oosthoek en Louis Bijtel. De enige relatie tussen personen die elkaar ook door de dubbele bodem heen konden bekijken. Maar deze relatie mag niet worden uitgesproken: het opsplitsingseffekt werkt als een boomerang. De enige toenadering bestaat uit het aanreiken van gegevens die het mogelijk kunnen maken door de dubbelheid naar de kern door te dringen. Met alle risico dat de ander de gegevens verkeerd interpreteert en zodoende toch weer met de bastaard te maken krijgt.

(Bijtel): ‘Die hond? Weggedaan’ - even gluurt hij mij aan, en zijn ogen proberen voor mij weg te kruipen - ‘Ik geloof dat ze hem afgemaakt hebben. Ik voelde niet zoveel voor dat beest, als hond was het nu ook niet bepaald...’ En dan zeg ik (en nooit is zachter vonnis over

[p. 95]

een medemens uitgesproken): ‘Een bastaard, hè’.

En daarmee besluit de verteller dan zijn verhaal, of liever misschien, de man die in het boek af en toe als verteller optreedt. Daarmee is dan vermoedelijk meteen de zwakte van van dit werk aangegeven. Het wordt namelijk gepresenteerd niet als het relaas van een aantal gebeurtenissen, zoals in de Symfonie van Victor Slingeland waarmee deze Huisbewaarder wel in verband wordt gebracht, maar als gebeurtenis zelf. Dat is het gevolg van de gebruikte tijd van het werkwoord: de onvoltooid tegenwoordige tijd. De levensgeschiedenis van Victor Slingeland wordt gebracht als een relaas waarvan aan de schrijver de afloop al bekend is. De gebeurtenissen uit Een huisbewaarder spelen zich af terwijl ze gelezen worden. Naast het voordeel van de direkte spanning die daardoor wordt opgeroepen bestaat echter wel het gevaar dat onderbreking van die spanning het effekt teweegbrengt van de ineenzakkende pudding. En dat gebeurt als er een heel hoofdstuk gewijd moet worden aan voorgeschiedenis. Daarmee wordt de lezer, die zich net medespeler begon te voelen weer ruw wakker geschud en op zijn ‘plaats’ gezet die hij met zoveel plezier verlaten had. In het verhaal zelf is het gevolg, en dat is vooral ernstig in het geval van Oosthoek, dat de personen plotseling spelers blijken, die uit hun rol kunnen stappen.

Daarom vallen ook direkt die passages op die geheel aan de eisen van dit romanprocedé voldoen: de hoofdstukken ‘Borrelen met het Leger’, een krachtmeting tussen alle personen die in het werk voorkomen, en het laatste hoofdstuk ‘Laatste gesprek met Louis’. Daar spelen geen personages, maar daar leven een aantal mensen. In veel andere hoofdstukken zijn ze even plat als het papier waarop ze afgedrukt zijn.

J. Geevers