Raam. Jaargang 1966

[p. 15]

Frank Herzen
Doden glimlachen niet

Twee treuzelende seconden is er niets dan een lege, witte stilte. Dan klontert deze in elkaar en gilt ergens een vrouw. Het geluid van haar stem klinkt hoog en schril, kaatst terug van de toekijkende gevels en kerft de stilte als met een scherp mes. Direct daarna is er het haastige rennen van voeten, het geroezemoes van zenuwachtig dooreenpratende stemmen. Zo snel gaat alles in zijn werk dat het gierende remmen van de grote vrachtwagen pas na de gil lijkt te verdwijnen.

‘Hij liep ineens de straat op’, zegt de chauffeur tegen de omstanders. ‘Ik kon niet meer remmen. Ik kon werkelijk niet meer remmen.’

Hij is zenuwachtig en wrijft zich over het voorhoofd met een grote witte zakdoek, als een teken van overgave. Zijn ogen knipperen naar de starende gezichten om hem heen. De grote ruwe handen trillen als fladderende vleugels. Met zijn rug leunt hij tegen de zijkant van de wagen.

‘Geloof me, ik kon er niets aan doen. Ik heb het nog geprobeerd.’ Hij gesticuleert met beide handen nu in een hulpeloze poging zijn woorden nog overtuigender te laten klinken.

‘Maar het was al te laat. Begrijp je dat nou? Hij liep zo maar de weg op. Hij keek naar boven, anders had hij mijn wagen toch wel gezien?’ De chauffeur schudt verwonderd zijn hoofd. ‘Wie gaat er nou naar boven lopen kijken als hij de straat oversteekt? Daar moet toch een ongeluk van komen? Ik begrijp het niet.’

De gezichten om hem heen zwijgen en kijken naar hem. Een paar van hen lopen weg en voegen zich bij het groepje dat om het lichaam staat. Het ligt met het gezicht omhoog voor de wagen. Er loopt een klein straaltje bloed uit de mondhoek naar beneden. Langs de kin. Verder is er weinig opwindends aan hem te zien.

[p. 16]

‘Hij glimlacht’, zegt een vrouw zacht, als praat ze tegen zichzelf. Ze heeft een moederlijk gezicht met blozende wangen. ‘En nog niet eens zo oud.’

Maar de glimlach op het gezicht van de dode man is maar schijn. Doden glimlachen maar heel zelden. Meestal grijnzen ze. Of ze iets overwonnen hebben. Iets wat buiten het bereik ligt van de levenden die om hen heen staan.

Mijnheer Verhaar had helemaal geen zin om op te staan. Hij had beneden in de gang de grote staande klok wel horen slaan, maar hij had de slagen niet geteld. Het was allemaal nog te ver van hem af. Het waren er echter wel meer dan normaal geweest, dacht hij. En ook aan de zon die door het halfgeopende raam naar binnen sprong kon hij zien dat het minstens tien uur moest zijn. Een paar minuten erover.

Hij draait zich op zijn rug en met de handen onder het hoofd kijkt hij naar de zoldering. Dit was heerlijk, zo te liggen met gestrekte benen. Alleen het bed was te zacht, hij moest eigenlijk een andere matras hebben. In deze zakte je in het midden weg. Net of je in een tuinstoel zat. Hij lag liever plat op zijn rug in het gras dan dat hij in zo'n ding zat. Een goede matras was toch wel belangrijk. Je voelde je niet zo hulpeloos.

En van deze kapokdingen kreeg je meest fantastische dromen. Iets of iemand wilde hem inkapselen. In een zachte substantie die hij geen naam kon geven. Zacht vlees of watten, dat weet hij niet zo precies. Maar als hij wakker wordt zweet hij altijd als een natte spons. Of hij een kleine jongen is die het in zijn bed gedaan heeft. Soms gilt hij zichzelf wakker. Maar er is niemand om zijn hand vast te pakken of zijn hoofd in haar armen te nemen. Hij is altijd alleen in die vieze zachte weekheid van zijn droom. Hij huivert en wrijft zijn benen over elkaar.

Eigenlijk heeft hij maar twee soorten dromen die hij zich duidelijk kan herinneren, denkt mijnheer Verhaar. Behalve die met die smerige zachte dingen nog een andere met vogels erin. Dat is de mooiste droom die hij ooit gehad heeft.

[p. 17]

Meestal is hij dan eerst aan het wandelen. In de stad op een mooie dag als de zon schijnt en iedereen gelukkig is, maar altijd op een plaats waar veel mensen zijn.

Boven zijn hoofd vliegen ze dan. De vogels. Grote zwarte beesten met enorme vleugels. Net bommenwerpers. Ze schreeuwen: kie-wie, kie-wie, kie-wiet. Alsof ze hem roepen. Hij kijkt omhoog en glimlacht tegen ze. Ze kunnen prachtig vliegen. Hun schaduw valt over hem heen. Vreemd genoeg merken de anderen niets van de vogels. Ze kijken ook nooit omhoog. De anderen hebben alleen oog voor de straten en elkaar. Al zijn ze alleen, net als hij dan kijken ze nog niet omhoog.

En dan gaat hij vliegen. Hij gaat midden op straat staan en strekt zijn armen zijwaarts. Beweegt zijn handen. Hij vliegt zomaar omhoog. Uit de straat, tussen de huizen vandaan. Hij past altijd erg op voor de telefoondraden en de bovenleiding van de tram. Als hij daar tegenaan vliegt is het met hem gedaan. Heel zachtjes en voorzichtig verlaat zijn lichaam de aarde. Wanneer hij zijn handen stilhoudt kan hij met zijn voeten sturen. Of het de staart is van een hele grote vogel. Het kost hoegenaamd geen moeite.

Mijnheer Verhaar moet altijd lachen om de verwonderde gezichten van de mensen die uit de ramen hangen en hem nakijken. Ze geloven het niet, terwijl ze het toch voor hun ogen zien gebeuren. Waarom geloven de mensen eigenlijk zo moeizaam? Hij laat het ze toch zien? Welk bewijs moet hij ze dan nog meer geven? Of wachten ze soms op het neerstorten? Misschien is een dood lichaam op straat iets tastbaars voor ze. Iets waarmee ze aan de gang kunnen gaan. Wat te begrijpen is omdat het bij ze hoort. Waarom kunnen ze niet zo in hem geloven, terwijl hij vliegt? Soms draait hij een grote cirkel om de kerktoren. Dan vliegt hij er zo dicht langs dat hij met zijn vingers bijna de grote wijzers van de torenklok kan aanraken.

De grote zwarte vogels blijven altijd boven hem. Die kan hij nooit bereiken. Als hij omhoog gaat doen zij dat ook. En als hij daalt gaan ze met hem mee. De afstand tussen de vogels en hem blijft altijd hetzelfde.

[p. 18]

Wanneer hij er zin in heeft landt hij midden op het grote plein in de stad. Of op een terrasje, zomaar tussen de mensen in. Die zijn dan meestal te verbaasd om weg te lopen. Mijnheer Verhaar doet dan kalm zijn armen naar beneden en bestelt een kopje koffie. Hij geniet van de verwondering om hem heen. Na zijn koffie te hebben opgedronken en de ober te hebben bedankt voor zijn goede diensten, stijgt hij weer op.

Hij kon vliegen. Hij was de grootste van allemaal. Bijna net zo beroemd als kristus die op het water had gelopen. Wat ook een prestatie was. Maar wat laag bij de gronds.

Ja, dit was altijd een erg fijne droom. Hij wilde maar dat hij deze vaker had. En dat hij langer zou duren. Om deze droom te krijgen moest er echter een goede instelling zijn. Voorbereiding was erg belangrijk in deze materie. En een juist tijdstip om naar bed te gaan. De laatste tijd mankeerde daar nog wel eens wat aan. En eerlijk gezegd was hij ook wel een beetje bang. De vogels waren toch wel erg groot. Vooral als je er over nadacht als je weer wakker was. En teleurgesteld was hij eigenlijk ook wel een beetje. Het was niet zo leuk dat hij ze nooit zou kunnen bereiken.

De dokter luisterde naar de hartslag van de man. Hij hield een spiegeltje tegen zijn mond en keek er naar. Daarna legde hij zijn hand over de ogen van de man en drukte ze dicht.

Iemand legt een laken over het lichaam heen. De cirkel die om het lichaam heenstaat praat zachtjes. Om de hoek komt met een zwaailicht en een sirene een witte ziekenwagen de straat in.

Hij moet opstaan. Hij moet zijn bed uit. Anders wordt het weer als gisteren en eergisteren. Dan blijft hij liggen en luistert de hele dag naar de geluiden achter het raam zonder er iets van te zien. Of hij hoort de stilte in het huis rondsluipen. Alleen onderbroken door de slagen van het grote klok beneden in de hal. Soms het klepperen van de brievenbus als de postbode er iets inschuift. De avondkrant of een reclamefolder.

[p. 19]

Hij slaat de dekens terug en stapt uit bed. Hij loopt naar de vensterbank en legt zijn handen erop. Dan kijkt hij naar buiten. De wijzers op de torenklok staan op kwart over elf. Dan heeft hij zich toch nog vergist. Hij zou gezworen hebben dat het pas tien uur was geweest. Zelfs op de tijd kwam hij achter. Was tijd überhaupt nog wel aanwezig in het huis. Was de grote klok er alleen om hem er aan te herinneren? Tijd bracht je door, die vergooide je niet met in bed te liggen.

Ik wil ervan genieten, Lucas, had er in de brief gestaan. Ik neem de kinderen maar mee. Je zult er toch niet voor kunnen zorgen. Als je weer wat opgeknapt bent kom ik misschien weer terug. Het beste is om een huishoudster te nemen. Maar ik weet zeker dat je jezelf wel zult kunnen redden. Wij hadden er toch niets meer mee te maken. Het is beter zo. Dan kunnen we allebei het leven leiden dat we graag willen.

Dat was nu vier dagen geleden, bedacht mijnheer Verhaar. Vier dagen van liggen in bed en niet antwoorden als de telefoon ging of er gebeld werd. Vier lange dagen waarin hij de gelegenheid had alleen te zijn.

De vogels had hij al die tijd niet meer gehoord. Misschien waren ze bang geworden en voorgoed weggevlogen. Wachtten ze niet meer op hem. Hij liep naar de wastafel en pakte de zeep om zich te wassen. Toen hij zich afdroogde wist hij dat het tijd was om weer naar buiten te gaan. Er was bovendien niets meer te eten. De ijskast was leeg. En om nu weer zelf koffie te zetten, dat was iets waar hij erg tegenopzag.

Ze had natuurlijk gelijk. Iedereen had altijd gelijk. Van het eigen standpunt uit gezien, natuurlijk. Hij nam het haar ook niet kwalijk. Hij had haar verteld van de vogels. Van de vrijheid die altijd een stap verder weg is. Maar van zijn eenzaamheid kon hij haar niets meer vertellen. Die begreep hij soms zelf niet. Er waren daar geen woorden, geen begrippen als in het dagelijks leven, die dienden om de anderen te verstaan. Deze taal was heel anders. Subtieler. Je moest zwijgen. Anders nam de wereld bezit van je gedachten. Maar het zwijgen sloot tegelijkertijd de buitenwereld

[p. 20]

af. En de vrienden kregen een bedenkelijke trek om hun mond en namen afscheid.

Een politieagent houdt de mensen op een afstand als twee in witte jassen gestoken broeders het lichaam op een brancard leggen. Ze slaan de deken over de man heen en snoeren hem met leren riemen vast. Dan tillen ze hem op en schuiven hem aan de achterkant de ziekenwagen in. Een van de witte broeders slaat met een harde klap de deuren dicht. Dan lopen ze naar voren, stappen in de cabine en rijden weg.

Hij denkt niet aan tijd als hij met zijn voet de stapel brieven en kranten opzijschuift die achter de voordeur op de grond liggen. Ook bukt hij zich niet om er een op te rapen die er buitenlands uitziet. Het maakt geen deel meer uit van zijn bestaan. Hij is vrij om te doen en te laten wat hij wil. De vrijheid is echter tegelijk een verlies geworden. Méér dan een verlies, een leegte waarin tijd geen plaats meer heeft en de gezichten slechts bewegende schaduwen zijn die al naar gelang de omstandigheden en de situatie waarin zijn geest beweegt andere vormen en uitdrukkingen aannemen.

Hij praat met mensen maar hij hoort zichzelf niet. Achter het gordijn van wat nog net toelaatbaar en fatsoenlijk is beweegt hij in een ruimte die alleen hem accepteert.

Tenslotte komt hij bijna nooit meer aan de andere kant van de streep en groeit hij tot een bezitter van zichzelf.

Nee, zegt hij, als ze vraagt, of hij nog wat voor haar voelt. Of eigenlijk, ik weet het niet. Minder belangrijk dan vroeger. Ik heb mijn talenten. Het bestaan heeft zich geconcentreerd in mijn werk. Orde en methode zijn geen bestanddeel meer voor het bestaan, het is een anker geweest waaraan ik een tijd heb vastgelegen. Maar het schip is op drift geraakt. En ik kan het niet tegenhouden. Omdat ik niet aan het roer sta. Ik vaar alleen mee. Als een toerist die na een lange ziekte van de dokter de raad heeft gekregen een zeereis te maken.

De mensen op de stoep lopen langs hem heen. Voor een etalage

[p. 21]

blijft hij staan. Hij kijkt naar het gezicht in de ruit. Er botst iemand tegen hem aan als hij zich plotseling omdraait en doorloopt. Was dat zijn gezicht? Hij denkt erover na als hij de hoek van de straat omslaat.

Ik ben vrij, zegt hij. Er lachen mensen. Ik ben onafhankelijk. Er gaat een gebrul op en de lucht beweegt door een grote hand. Is vrijheid dan de binding aan een gemeenschap? Is de keuze niet groot genoeg? Moet er een definitieve keuze zijn om werkelijk vrij te zijn? Waarom voelt hij zich moe en leeg nu de anderen hebben besloten hem alleen te laten? Hij heeft het gevoel dat niet hij het is die gekozen heeft maar dat er anderen zijn die hem de vrijheid hebben opgedrongen. Door het tijdsbesef waarin ze leven. En waarvan ze zich niet willen losmaken. Maar hij wil niet gekozen worden. Hij wil zelf kiezen. Het is de enige mogelijkheid om zichzelf te herkennen.

Hij staat aan de stoeprand en strijkt met zijn hand over zijn ogen. Dan kijkt hij naar boven.

Ze zijn er. Na zoveel dagen zijn de vogels er weer. Hun grote zwarte vleugels bewegen langzaam in de stroming van de hete lucht die boven de stad hangt. Het roepen dringt tot hem door: kie-wie, kie-wie, kie-wiet.

Ik kan vliegen, denkt hij. Ik kan het toch. Ik zal het ze laten zien. Ik heb niemand nodig om mij te vertellen wat ik moet doen. Hij stapt van de stoeprand af en spreidt zijn armen. Hij probeert te vliegen. Het lukt hem. In de stilte die in de straat valt stijgt hij omhoog naar de vogels. Deze keer bereikt hij ze. Tussen hen in vliegt hij over de stad. Hoger dan hij ooit gevlogen heeft.

De mensen verspreiden zich. Alleen de vrouw met het moederlijke gezicht blijft nog even staan. Ze hoort de roep van de vogels. Ze kijkt omhoog en veegt haar gezicht af. Daar hebben jullie geen last van, zegt ze, zo hoog. Jullie zijn vrij.

Even later is de straat weer gewoon. Alsof er niets gebeurd is.

September 1966.