Raam. Jaargang 1963-1964

[p. 2]

Daniel de Lange
Drama en dichtkunst

Dat het versdrama poëzie aan het drama zou toevoegen, is een evident maar geenszins uitgeroeid misverstand. De oorzaken daarvan liggen ten dele bij de verbijzondering van het begrip ‘poëzie’, alsof de poièsis, de gebonden vorm, uitsluitend toepasselijk is op woorden. Van de andere kant heeft de naturalistische bloedvergiftiging van het toneel het besef van de gebonden en bindende stijl, van het kunst-matige (d.w.z. het eigenlijke artistieke, creatieve), kortweg het poëtische, van het theater vrijwel verloren doen gaan in het ‘net-echt-doen’. In een poging om de kwijnende, op-stervenna-dode potient alsnog te redden heeft men hem de laatste tientallen jaren dikwijls het versdrama als panacee (of bloedtransfusie) aangeboden, tot nog toe echter met gering resultaat.

Met betrekking tot het drama - drama hier bedoeld als algemene omschrijving van alle theaterhandelen - kan poëzie verschillende betekenissen hebben. De meest wezenlijke betekenis is m.i. deze: dat het theater onverhuld laat zien dat het ‘gemaakt’ is, d.w.z. geen willekeurige plak van de gesneden koek der toevallige werkelijkheid wil zijn, maar een bewust, met overleg samengesteld geheel dat tot in onderdelen kunstmatig op een bepaalde uitwerking, of een samenspel van uitwerkingen, gericht is. In deze zin is poëzie betrokken op het totaal van het verschijnsel ‘theater’, en allereerst op datgene dat in dit totaal de motor en de motiverende kracht is: de handeling, de beweging van figuren en situaties. Wat het grondplan, de opeenvolging van gebeurtenissen, betreft, houdt dit in de eenheid van visie, waardoor de handeling van begin tot einde, met al haar verknopingen, verschijnt als een gehéél dat als zodanig herkenbaar is. De tekst maakt deze eenheid waarneembaar door een homogeniteit van stijl, die de handeling uittilt boven de toevalligheid van een reeks feiten die losweg worden medegedeeld.

[p. 3]

De tekst geeft toegang tot een samenhangende wereld, die als zodanig bedoeld is, een wereld die autonoom is, gehoorzaamt aan de eigen bewegingen van de verbeelding. Aan de realisering van het grondplan in de uitvoering dient deze autonome beweging van de verbeelding ten grondslag te liggen, hetgeen - zoals bekend - kan samengaan met een grote variatie in stijl van enscènering en actie. (Wat niet uitsluit dat elke variant binnen zichzelf homogeen moet zijn.) In de - goede - uitvoering zal dan blijken dat de handeling-als-beweging aan de woorden voorafgaat; met een ander beeld: dat de tekst fungeert als de kleurstof die de bewegende waterstroom zichtbaar maakt, maar niet de waterbeweging zelf is. Zonder de kleurstof evenwel zou de stroom niet waarneembaar zijn. T.a.v. de ongespeelde tekst betekent dit dat de tekst het gestolde bewegingspatroon vastlegt, dat door regisseur en spelers moet vloeibaar gemaakt worden. De primaire eenheid en totaliteit van een drama ligt in dit bewegingspatroon, wat hetzelfde is als te zeggen dat hierin de poëzie bij het drama verschijnt.

In afgeleide zin kan men van poëzie en drama spreken wanneer de tekst in gebonden vorm is geschreven. Deze gebondenheid heeft allereerst tot functie de beweging van de handeling - ook de innerlijke beweging van de figuren behoort daartoe - zichtbaar te maken. De tekst is dan een bewegingspartituur. Voorbeelden die voor de hand liggen, zijn de koren van de tragici, waarin het patroon van de fysieke én van de gemoeds-beweging is vastgelegd. Uit een heel andere hoek zijn de redondilla's en andere versvormen in de Spaanse comedia tekstuele aanduidingen van de versnelling of verbreding enz. van de toneelbeweging. Uit de jongste toneelgeschiedenis: het schermcouplet uit Cyrano (trouwens de gehele versificatie van Cyrano staat in dienst van de beweging), de befaamde ‘grammaticale’ passage uit Venus Observed, en de vertaling van Tirso de Molina's Don Gil met de groene broek door Dolf Verspoor, waaruit regisseur en spelers de beweging hebben kunnen aflezen. Er zij op gewezen dat de gebonden tekstvorm niet identiek behoeft te zijn met ‘literaire’ poëzie. Het is niet uitgesloten dat slechte poëzie het als toneelbeweging goed doet. Waarbij

[p. 4]

ik maar weer naar Cyrano verwijs: de brallende pastiche-verzen van Rostand zijn voor het theater ideaal. (Men zie ook bij Molière en Brecht.) Dat het omgekeerde ook niet waar is, behoeft wel geen betoog; d.w.z. toneelverzen behoeven, literair gesproken, geen slechte verzen te zijn om voor het toneel te voldoen. - De versvorm is overigens slechts één onderdeel van de totale gebondenheid waarin de oorspronkelijke eenheid van visie, de fundamentele poièsis, zich uitdrukt. De modulaties van het bewegingsen handelingspatroon kunnen ook op andere wijze worden aangegeven. Ten eerste door de prozavorm, met alle middelen van dien. Maar vervolgens ook door de regie-aanwijzingen. Aanduidingen als ‘même jeu’ hebben eenzelfde functie als de gebonden en bindende vorm in de tekst: zij voegen een aantal handelingen samen tot één, als zodanig herkenbaar, complex. De befaamde scène in Molière's Don Juam, waar Don Juam twee boerinnetjes tegelijk inpalmt, is geheel in proza geschreven, maar niettemin pure spelpoëzie. Macbeth die na de moord op Ducan zijn besmeurde hand aanstaart, en de droge handwassing van Lady Macbeth - dat zijn momenten die in het stuk ver uit elkaar liggen, maar door de echo der gebaren gebonden worden. Voor zover niet in de spelaanduidingen neergelegd, dient deze allereerste poëtische binding verwezenlijkt te worden in de actie van de afzonderlijke, en van de gezamenlijke figuren. Hier zijn de mogelijkheden praktisch onbegrensd, en kan zelfs een spelpoëzie gerealiseerd worden die ver boven de tekst, en de bedoelingen van de auteur uitgaat. Getuige het feit, aan iedere schouwburgbezoeker bekend, dat een stuk door het spel van één of meer der acteurs tot een belevenis wordt, ofschoon de tekst het lezen niet waard is. - In de afgelopen decennia heeft men, vooral van Angelsaksische kant, het versdrama naar voren geschoven als hét middel om de naturalistische (of neo-realistische) on-stijl van het moderne theater te overwinnen. Wanneer men dit als het enige middel voorstelt om de nabootsing van de werkelijkheid op te heffen, lijkt mij dit wat kortzichtig. Men ziet dan nl. voorbij aan het rijke arsenaal van middelen dat vanuit het theater zelf in de afgelopen vijftig

[p. 5]

jaar ontwikkeld is, om de tyrannie van de kopieerlust omver te gooien. Wat er aan gedachten en toepassingen ontwikkeld is om de wezenlijke theaterpoëzie in ere te herstellen op het gebied van belichting, ruimtelijkheid, aankleding en speelstijl, is m.i. van aanzienlijk meer belang dan de experimenten van bijvoorbeeld T.S. Eliot om de social comedy poëtisch om te smelten. De ten opzichte van de theaterpoëzie ontbindende werking van de nette, uitvoerige, en volledige salondecors in deze stukken wordt door de bindende werking van het vers slechts ten dele opgeheven, naar mijn gevoel. Murder in the Cathedral, waar de theaterruimte wordt genomen voor wat zij is, nl. ruimte der verbeelding, lijkt mij in dit opzicht veel meer geslaagd. Dit geldt m.i. ook van de a-naturalistische ruimtelijkheid in Macleish's J.B.

Wat de tekstbehandeling betreft zijn naar mijn mening de stileringen zoals die op zeer verscheiden wijze worden toegepast door Anouilh, Brecht, Beckett en Pinter, van groter belang dan de exclusieve toevlucht in de min of meer literaire poëzie. Door de voorstanders van het versdrama wordt, meen ik, al te gemakkelijk over het hoofd gezien dat het proza, met herhalingen, versnellingen, met rechtstreeks aanspreken van de verbeelding, evenzeer een bindende functie kan hebben. Teksten als Een bruid in de morgen en Tanchelijn kunnen dit staven. Kunnen ook als aanwijzing dienen hoe het naturalisme van binnen uit te veroveren, door achter de realistische illusie bruusk de werkelijke theatrale wereld zichtbaar te maken.

Samenvattend: de dichtkunst kan als één van de middelen om de elementaire poëtische beweging van het drama te veruitwendigen een functie hebben. Het is zeker niet het alleen-zaligmakend middel. Vanuit het theater gezien is daarbij de literaire kwaliteit van de verzen van ondergeschikt belang.