Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2009

De Middelnederlandse preek: een voorbarige synthese?
Sabrina Corbellini

Naar aanleiding van: Thorn Mertens, Patricia Stoop & Christoph Burger (red.), De Middelnederlandse preek. Hilversum: Verloren, 2009, Middeleeuwse Studies en Bronnen 116. 219 pp., ill. isbn 9789087040581. Prijs: € 19,-.

De bundel De Middelnederlandse preek, verschenen in 2009 bij uitgeverij Verloren, is de vrucht van twee studiedagen die in het kader van het VNC-project Middelnederlandse preken werden georganiseerd aan de Vrije Universiteit te Amsterdam (14 september 2001) en aan de UFSIA-Universiteit Antwerpen (23 mei 2003). De voordrachten gehouden gedurende de beide studiedagen zijn in deze bundel, onder redactie van Thom Mertens, Patricia Stoop en Christoph Burger, uitgebreid met bijdragen van de twee leiders van het VNC-onderzoeksproject, Thom Mertens (UFSIA-Universiteit Antwerpen) en Christoph Burger (Vrije Universiteit) Amsterdam.

De bundel opent met een eerste artikel van Thom Mertens, ‘De Middelnederlandse preek. Een voorbarige synthese’, waarin de status quaestionis met betrekking tot het onderzoek naar de Middelnederlandse preek wordt gepresenteerd. Mertens schetst in zijn inleidende paragraaf een somber beeld. Als gevolg van ‘de huidige stand van onze kennis van de Middelnederlandse preek’ is het niet ‘goed mogelijk om een overzicht te geven dat recht doet aan de geschiedenis van het genre en aan het

[p. 179]

tekstmateriaal zoals dat in de handschriften en drukken bewaard is gebleven’. Het bestaande onderzoek wordt beschreven als ‘eenzijdig, het vertoont leemten en het gaat vaak uit van een zeer beperkte vraagstelling’. Een synthese ontbreekt, mede omdat het genre preek lang onopgemerkt is gebleven en onderzoekers er (te) weinig aandacht aan hebben besteed. Ondanks de slechte uitgangspunten, gaat Mertens de uitdaging aan en presenteert in ruim 50 pagina's een overzicht van de resultaten die hij, samen met de medewerkers aan het onderzoeksproject, heeft bereikt. De hoeveelheid aan materiaal is indrukwekkend en zal ongetwijfeld ‘belangstelling wekken, vragen oproepen en zo een stimulans zijn voor verder onderzoek’.

Na de afbakening van de betekenis van de term ‘preek’ (preek wordt in deze bundel bestudeerd als literair genre en niet als ‘liturgische handeling waarbij iemand met religieus gezag een gehoor over geloofszaken en moraal spreekt om te onderrichten en te stichten’), worden in het inleidende artikel de vorm en functie van de preek en de ‘preek op schrift’ toegelicht, met specifieke aandacht voor de kwestie van auteurschap (met nadruk op de figuren van de predikant, de schrijver en de editeur), de redactionele vormen (losse punten, reportatie ofwel het verslag van de preek, reconstructie, constructie) en de bronnentypen (predicatietekst, predicatie, preek). Het korte historische overzicht van de Middelnederlandse preek van de Limburgse sermoenen tot de conventspreken in kringen van Moderne Devoten wordt gevolgd door voorbeelden van drie verschillende preken, die de opbouw, inhoud en schrijftrant van Middelnederlandse preken illustreren: de perikopenpreek, de themapreek en de combinatie van perikopen- en themapreek. Terwijl de perikopenpreek als voornaamste doel heeft de betreffende mislezing (epistel en/of evangelie) toe te lichten en beschouwd kan worden als ‘een vorm van tekstcommentaar’, wordt in de themapreek gekozen voor een morele interpretatie van het gekozen thema, zonder een specifieke verwijzing naar een liturgische setting. In de derde besproken vorm (de combinatie van perikoop- en themapreek) wordt de interpretatie van de perikoop, die in extenso in de tekst is opgenomen, gevolgd door de bespreking en de morele interpretatie van het thema. De specifieke preekterminologie wordt nader toegelicht in ‘een klein glossarium van de preek’ aan het einde van het artikel.

Opvallend in de bijdrage van Mertens is dat, ondanks de verwijzingen naar personen, onderwerpen en thema's die in de andere bijdragen aan de bundel worden besproken, specifieke verwijzingen ontbreken, met uitzondering van een verwijzing naar het slotartikel van zijn hand ‘Alles, behalve de preek. Een Middelnederlandse predicatieliturgie in Een forme ende maniere van preken’ en van spaarzame opmerkingen in de voetnoten. Daardoor blijven de aanwezige rode draden die het overzichtsartikel aan de daarop volgende case-studies verbinden gedeeltelijk onzichtbaar. Mertens verwijst wel naar Nicolaas van Straatsburg (onderwerp van het artikel van Christoph Burger), naar Een nuttelic boet den kersten menschen (besproken door Maria Sherwood-Smith), naar perikopenpreken (uitgebreid behandeld in de bijdrage van G.C. Zieleman) en naar de prekenverzameling uit het klooster Jericho te Brussel (vertrekpunt voor de analyse van Patricia Stoop), maar zonder de artikelen en hun auteurs te noemen en in de bespreking te betrekken.

Na de synthese van Mertens worden namelijk bijdragen gepresenteerd die specifieke aspecten van de preek als literair genre toelichten. Christoph Burger gaat in op de ‘verrassende genadeleer’ gepresenteerd door Nicolaas van Straatsburg in zijn preek over de gulden berg (circa 1324/1326). Opmerkelijk in de overlevering van Nicolaas van Straatsburg is het voorkomen van drie versies: een Latijnse versie en twee Middelnederlandse versies, die op basis van de handschriftelijke titel te onderscheiden zijn in een ‘sermoen-versie’ en een ‘lere-versie’ (een synopsis van de twee verschillende versies wordt in de bijlage gepresenteerd). Daarbij tekent Burger op dat de Middelnederlandse overlevering veel rijker is dan de Latijnse. Opvallend in deze preek is volgens de auteur de sterke klemtoon op de genade Gods, een aspect dat al in de middeleeuwen op ‘diep wantrouwen stuitte’. Maria Sherwood-Smith biedt in haar bijdrage een analyse van de tekst bekend als Een nuttelic boet van den kerstenen mensche, toegeschreven aan de karmeliet Willem de Biechtvader. Willem zou zijn tekst geschreven hebben in opdracht van Albrecht van Beieren. Voornaamste doel van de bijdrage is de beschrijving van de structuur, bronnen en accenten van Een nuttelic boec, alsmede de relatie tussen clerici en leken aan het hof

[p. 180]

van Holland. Hoewel dit niet wordt benadrukt, bevat het artikel zeer interessante informatie over de overdracht van religieuze kennis van religieuzen aan leken. Leken, vermoedelijk Albrecht van Beieren en zijn entourage, worden aangemoedigd om zich in te spannen voor een beter begrip van de evangelielezingen en om aandacht te schenken aan variaties in de liturgie in de verschillende seizoenen. Een bewuste omgang met en een diepgaande kennis van de Schrift blijken noodzakelijke randvoorwaarden voor het zielenheil. Voor leken is het belangrijk de kerk te bezoeken niet alleen op zondagen, maar ook op feestdagen: ‘Gods dienst en die heilighe misse’ zijn immers heilzamer dan ‘gaen in taveernen ende horen liedekijn singhen’. Het artikel wordt afgesloten met een schematisch overzicht van een preek uit Een nuttelic boec (helaas zonder verwijzing van de bespreking van een perikopenpreek uit dezelfde bundel in de bijdrage van Mertens, p. 44-53).

Perikopenpreken oftewel ‘evangeliën met hun glosen’ zijn tevens het thema van het artikel van G.C. Zieleman. Zielemans bijdrage is een speurtocht naar de evangelie per annum singula cum suis glosis door Johan Busch in het Liber de viris illustribus in Windehem toegeschreven aan Johan Schutken. Na een filologische zoektocht langs handschriften die perikopenpreken bevatten, komt Zieleman tot de conclusie dat een groep handschriften, aangeduid als groep Zwolle (groep VI α, β en γ), de tekst van Schutken bevat. Saillant detail is dat Schutken in zijn ‘evangeliën met de glose’ ook preken verwerkt heeft die volgens de overlevering aan Geert Grote kunnen worden toegeschreven. Patricia Stoop bespreekt in haar bijdrage het gebruik van de Bijbel in biechtvaderpreken van Jan Storm († 1488), biechtvader van het vrouwenklooster Jericho. De preken zijn bewaard gebleven in twee bundels, samengesteld door twee zusters uit de gemeenschap, Maria van Pee en Janne Colijns. Centrale kwestie is het citeren van de Bijbel: uit het geheugen of door het raadplegen van bronnen? Uit de analyse van de prologen (uitgegeven aan het einde van de bijdrage) en van de structuur van de preken blijkt dat beide werkmethodes worden aangetroffen: terwijl Jan Storm en Janne Colijn gebruik lijken te hebben gemaakt van geschreven bronnen, heeft Maria van Pee vermoedelijk voor de verwijzingen naar de Schrift uit haar geheugen geput. De bundel wordt afgesloten door een tweede bijdrage van Thom Mertens, waarin de tekst van Een forme ende maniere van preken wordt geanalyseerd en uitgegeven. Het gaat hier om een Middelnederlandse prekenliturgie, een verzameling van teksten die de daadwerkelijke predicatie in- en uitleiden.

De Middelnederlandse preek begint met een bescheidenheidtopos, ‘Een voorbarige synthese’. De bundel bevat echter een goudmijn aan nieuwe informatie niet uitsluitend over de middeleeuwse preek in de Nederlanden maar ook over andere belangrijke aspecten van het laatmiddeleeuwse (religieuze) leven: de relatie tussen leken en clerici, theologische discussies, catechetische literatuur, de emancipatie van leken op religieus gebied, de omgang met de Schrift, de activiteiten van de Moderne Devotie en de relatie tussen mondelinge en schriftelijke overlevering van religieuze kennis. Bovendien wordt een aantal onbekende teksten uitgegeven en besproken. De interne cohesie had echter, zoals reeds is opgemerkt, verbeterd kunnen worden door kruisverwijzingen op te nemen in de artikelen. Het register is op sommige punten ontoereikend. De lezer die bijvoorbeeld meer informatie zoekt over perikopenpreken (ook aangeduid als evangelie- en epistelpreken) vindt in het register verwijzingen naar de door Zieleman geïdentificeerde tekstgroepen Berlijn, Brussel, Gouda, Kopenhagen, Nijmegen en Zwolle maar geen verwijzing naar de bijdrage van Zieleman in de bundel, waarin de tekstgroepen nogmaals onder de loep worden genomen om het oorspronkelijke werk van Johan Schutken te identificeren.

Kortom, De Middelnederlandse preek biedt aan de lezers materiaal van hoge kwaliteit. De lezers moeten echter zelf ook, zoals de auteurs, de uitdaging aangaan: aan hen is de taak om de grote lijnen te vinden en om, zij het voorbarige, conclusies te formuleren.

Adres van de auteur: Rijksuniversiteit Groningen, Opleiding Nederlands, Oude Kijk in 't Jatstraat 26, nl-9712 ek Groningen; [e-mail]