Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2005

[p. 47]

‘Ich armes kůsselinn klein’
Het lied van het uiltje in zestiende-eeuwse liedboekjes en elders
Jos Houtsma

Populair repertoire¹

Ruwweg vanaf het eind van de vijftiende eeuw beschikken we, in handschriften en in drukken, over een uitgebreid corpus van liedteksten waarvan men kan vermoeden dat ze een neerslag vormen van ‘populair repertoire’: van liederen die op het moment van vastlegging werden gezongen, thuis, op straat, op het werk en bij gezellig samenzijn in de kroeg en elders.² Het zijn liedteksten die vrijwel steeds anoniem zijn overgeleverd, en het is een typerend kenmerk dat van nogal wat van de teksten valt aan te nemen dat ze betrokken zijn geweest in een proces van mondelinge overlevering, of althans dat er veel vrijpostiger mee is omgesprongen dan met cultuurgoederen doorgaans het geval is.³

Met name in de oudere literatuur worden deze liederen vaak aangeduid als ‘volksliederen’, en in verband gebracht met gebruikers ‘die geen deel hadden aan de literaire cultuur van de intellectuele elite’⁴ - en daar zal ongetwijfeld iets van aan zijn. Maar er zijn ook gegevens die wijzen op belangstelling voor populaire liederen buiten het domein van de ‘volkscultuur’. Er zijn immers veel liedjes die onmiskenbaar horen tot het populaire repertoire waarvan we reden hebben om aan te nemen dat ze zijn gemaakt door rederijkers, dat wil zeggen producten zijn van wat men kan beschouwen als de literaire elite van de tijd.⁵ Bovendien verschijnen populaire liedjes niet alleen in eenvoudige handschriften van liefhebbers, op liedblaadjes, en in goedkope, kennelijk voor massaconsumptie bestemde bundels als het beroemde Antwerps Liedboek, maar zijn er ook versies bewaard in handschriften die in verband zijn te brengen met de hogere standen, zoals alba amicorum van adellijke dames.⁶ Wat te denken van het feit dat al vanaf de vijftiende eeuw beroemde componisten populaire liedjes als uitgangspunt namen voor kunstige meerstemmige composities? Zelfs de vele contrafacten op melodieën en teksten van populair liedgoed zou men kunnen laten gelden als een aanwijzing dat het populaire lied geruime tijd niet alleen populair was ‘in de volksmond’

1 Mijn dank gaat uit naar Elly de Bruin die me heeft laten horen hoe de verschillende versies van het uilenliedje klonken.

2 Zie ook Van der Poel e.a. 2004, deel 2, ‘Nawoord’,: 36-41.

3 Zie voor de oraliteit Van der Poel e.a. 2004, 2, 14-18; het voorbehoud wordt gemaakt omdat er aanwijzingen zijn dat sterke onderlinge verschillen tussen versies van een lied niet altijd te maken hebben met mondelinge overlevering, maar soms ook met een of andere vorm van tekstbewerking - zie Houtsma 2003, zie ook het vervolg van dit artikel.

4 De formulering is die van W.P. Gerritsen in Gerritsen 1972, II, XII.

5 Zie Van der Poel e.a. 2004, deel 2, nawoord, 20-23.

6 Zie Oosterman 2002.

[p. 48]

maar ook in heel andere milieus.⁷ Populaire liederen waren een tijd ‘in de mode’. En al constateerde G. Kalff in zijn Lied in de Middeleeuwen terecht dat de ‘oude liederen reeds in de laatste helft der zestiende eeuw door andere liederen worden verdrongen’,⁸ als we in aanmerking nemen dat nog renaissancedichters als Coster, Bredero en Hooft zich door populaire liederen lieten inspireren, is er aanleiding om te denken dat ze tot in de zeventiende eeuw in de belangstelling bleven van de culturele elite.

7 Zie voor contrafacten het Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600, zie m.n. ook de commentaren bij de liedteksten in Van der Poel e.a. 2004.

8 Zie Kalff 1883, hoofdstuk IX.

Het populaire lied in de mode

Het populaire lied in de mode: in dit artikel wil ik dat illustreren door de aandacht te vestigen op een lied uit het in Weimar berustende handschrift Oct 146, een eenvoudig verzamelhandschrift dat rond 1537 in Zutphen moet zijn samengesteld en dat in de literatuur bekend staat als het Zutphens Liedboek.⁹ Het gaat me om ZL 6, het lied van het uiltje, een charmant liedje, waarvan is verondersteld dat het teruggaat op een Hoogduits lied uit het begin van de vijftiende eeuw,¹⁰ maar dat vooral in de zestiende eeuw sporen heeft achtergelaten, in liedverzamelingen, maar ook in andere cultuurdomeinen.

Om te beginnen de tekst:¹¹

1. Ich armes kůsselinn klein,	Ik arm klein uiltje,^13 mijn gedachten gaan alle kanten op.
mien gedancken sintt mannicherley.^12	's Nachts vlieg ik alleen en droevig door het woud.
Es nachttes flieg ich alleyne,
so ellendich důr datt woltt.
2. Als ander wolttfoglinn^14 schlapen	Als de andere vogeltjes slapen in hun nest, vlieg ik met de uilen: dat is voor mij de beste tijd om te vliegen.
end sinnen in or nest,
so flieg ich mytt der vlen:
so ist mien fliegen best.
3. So flieg ick datt woltt fast vme,	Dan vlieg ik voortdurend^15 door het woud, aan menige groene tak wind ik allerlei soorten vruchten, [maar] de smaak bevalt me slecht.^16
aůff manchen gronnen z̊v̊vig,
frůchtt findtt ich mancherleye,
die schmack ist my vnglich.

9 Signatuur Repertorium: HsWrTLB oct 146. Ik kort in dit artikel af: ZL. Het handschrift is uitgegeven door Leloux, 1985. Ik bereid over dit handschrift een publicatie voor.

10 Brednich 1976, 216.

11 De tekst is gebaseerd op de diplomatische uitgave van Leloux 1985, gecollationeerd met het handschrift. Het gebruik van hoofdletters is genormaliseerd.

13 Kůsselinn correspondeert met Hd. Kauz, Kaüschen: ‘kleine uil’.

12 Hs. mannicher ley.

14 Hs. woltt foglinn.

15 Cf DWB s.v. fast: A: ‘valde, firmiter, stabiliter.’ Zie ook MNW s.v. vast, II, 9.

16 Zie DWB , s.v. ungleich, III, 3f. Niet in MNW. Leloux: ‘de smaak ervan is niet altijd best’. Cf. ook De Smet 1988, 154: ‘de smaak is me onverschillig’.

[p. 49]

4. Die nost ist my enntweichen,	Ik ben de tak^17 kwijt waarop ik placht te rusten; de blaadjes zijn er afgetrokken, en daarom treur ik dag en nacht.
dar ich aůff z̊v̊v rostenne plach;
die loefferkens sein aůffgereyssen,
des tr̊v̊vr ich nach vnd tag.
5. Konntt ich denn nost fergetten	Kon ik de tak maar vergeten die mij [zo] veel verdriet doet!
die my gros lidenn thůtt ann!	Dan zou ik mijn harteleed vergeten: [maar] ik kan er niet van loskomen.
Hartzelett wolt ich fergetten:
ick kans aff ge̊v̊vesen nytt.
6. Ich warde dar aff gedrongen,	Ik werd er van verdrongen door het gekrijs van een menigte vogels, oud zowel als jong, die zongen, ieder naar hun aard.
fan manchnich wolttfogel^18 geschrey,
fan den olden as den jongen,
or sanck was mancherley.
7. Och můttet n̊v̊v sienn gescheiden,	O wee,^19 mijn liefste tak, als we nu moeten scheiden, trek ik door de wildernis,^20 precies zoals een uiltje dat doet.
mienn alder lieůeste nost,
so far ich affer die heide
echtt wie kůtzelin thůtt.
8. Gott mott den nost behůden,	God moge de tak beschermen waardoor ik [zo] veel verdriet lijd. Hij^21 maakt dat ik wilde dat onze scheiding voorbij was, hij is de oorzaak van mijn hartenpijn.
die my gros liden ann thůtt.
Hie machtt my scheidens m̊v̊v,
end krennckett mi minnen moett.

Acht strofen, steeds bestaande uit vier regels, met drie heffingen per regel, en een rijmschema waarin vrouwelijke en mannelijke regels elkaar afwisselen: 3a 3B 3a 3B. Op diverse plaatsen zijn rijmen niet of niet volledig gerealiseerd - soms op plaatsen waar ze eenvoudig zijn te reconstrueren: 1:1 *kleine; 1:2 *mannichfolt, 8:3 *m̊vde, en wellicht in 2:1 *schulen. Spelling en taal zijn ongewoon. H.J. Leloux, de uitgever van de teksten van het Zutphens Liedboek, heeft het taalbeeld van het Zutphens Liedboek ‘niet homogeen’ genoemd, ‘samengesteld uit elementen die afkomstig zijn uit diverse [...] schrijftaaltypen’.²² In ZL 6 zijn allerlei Hoogduits aandoende taalvormen aan te wijzen. Het woord kůsselinn komt in het Middelnederlands niet voor, en is in verband te brengen met het Hoogduitse woord Kaüzchen, ‘uiltje’. Ook vormen als enntweichen (4:1) en aůffgereyssen (4:3), tag (4:4) en het gebruik van ich voor de eerste persoon enkelvoud van het persoonlijk voornaamwoord, een woord als gedancken en vormen als aůff en z̊v̊v, kan men in verband brengen met het Hoogduitse taaleigen. Maar het is zeker niet alles Duits wat de klok slaat. De ol- voor dentaal in vormen als woltt (1:4 en 3:1), wolttfogelin (2:1) en wolt (5:3) wordt beschouwd als een kenmerk van het ooste-

17 In de parallelversies wordt de spelling nast gebruikt; MNW (s.v. nasthout) en DWB kennen dit woord als bijvorm van ast, ‘tak.’

18 Hs. woltt fogel.

19 Het vertelperspectief verandert: de ik-figuur richt zich tot de geliefde.

20 ‘Heide’ heeft hier, zoals op veel andere plaatsen in dit soort liedjes een algemene betekenis, iets als ‘wildernis,’ of zelfs ‘de wijde wereld.’

21 Bedoeld is ongetwijfeld de tak.

22 Leloux 1985, 40-41.

[p. 50]

lijk Middelnederlands.²³ Woorden als Hartzelett (5:3) en schlapen (2:1) zijn misschien beïnvloed door Hoogduitse spelgewoonten, maar zijn geen Duitse vormen. Naast het voegwoord vnd in 4:4 verschijnt in 2:2 en 8:8 de vorm end. Naast de ich-vormen spelt het handschrift in 5:4 ick. Het lijkt erop dat we met het lied van het uiltje te maken hebben met een lied, afkomstig uit het Hoogduitse taalgebied, dat qua taal en spellingsgewoonten in de richting is getrokken van de streektaal, een Oostmiddelnederlands/Nederduits dialect. Maar het is misschien verstandig niet te snel conclusies te trekken. Het taalbeeld in het lied van het uiltje wijkt niet significant af van dat van de andere liedteksten in deze verzameling.²⁴

In het lied van het uiltje kan men drie delen onderscheiden. In het eerste deel, van strofe 1-3, stelt de zanger zich voor als een ‘arm klein uiltje’, dat, ten prooi aan allerlei gedachten, 's nachts eenzaam en bedroefd door het bos vliegt. Als alle vogeltjes slapen, is voor hem de tijd aangebroken dat hij actief is. Hij vliegt overal rond, en aan allerlei takken vindt hij vruchten, die hem evenwel weinig smaken. De strofen zijn aan elkaar verbonden door herhaling van het sleutelwoord ‘vliegen’. In het tweede deel, de strofen 4-6, is het sleutelwoord ongetwijfeld ‘tak’. Waarom moet het uiltje zo rusteloos vliegen: hij is zijn geliefde kwijt, die hier optreedt onder het beeld van de tak waar hij op placht te rusten. Het uiltje is verjaagd door het geschreeuw van een zwerm vogels, groot en klein - een aardig beeld voor de traditionele kleppers of niders die afgunstig zijn op het geluk van mensen die elkaar liefhebben.²⁵ De strofen 7 en 8 tenslotte vormen het derde deel van dit lied, het slot: de ik-figuur richt zich tot zijn geliefde en betreurt hun scheiding. Een cliché in dit soort liedjes is het beeld van de verstoten minnaar die vervolgens zwelgend in zijn verdriet ‘over de heide’ trekt: de wijde wereld in, zijn lief aan de zorg van de goede god aanbevelend.

23 Willemyns 1997, 186.

24 Ik hoop in een publicatie die ik in voorbereiding heb nader op de taal van de teksten uit het Zutphens Liedboek in te gaan.

25 Het idee dat andere vogels de uil haten en hem als ze de kans krijgen op de huid zitten is heel oud: al te vinden in Aristoteles, Historia Animalium VIII, 3,39 - ik dank de verwijzing aan Wirth 1968.

Andere versies: het oosten van het Nederlandse cultuurgebied

Het lied van het uiltje is voor zover bekend in het westelijk deel van het Nederlandse cultuurgebied nergens overgeleverd. Ook een melodie is uit onze streken niet bekend. In het Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600 wordt het uilenliedje evenwel gesignaleerd in twee andere handschriften uit het oosten van het Nederlandse cultuurgebied, in een liederenhandschrift uit Empel bij de Nederlandse grens, momenteel berustend in Darfeld, en in een handschrift in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel dat ook wel bekend staat als het Venlo's liedboek.²⁶

Het Darfeldse handschrift²⁷ is in 1976 uitgegeven door Rolf Brednich.²⁸ Het is in

26 Een derde handschrift dat tot dezelfde groep gerekend zou kunnen worden, het Liederhandschrift des Grafen Hans Gerhard von Manderscheid, is helaas momenteel uit het gezicht verdwenen. Zie Bolte 1932. Het lied van het uiltje figureert in Boltes opsomming als nr. 39.

27 Signatuur Repertorium: HsDadeld. Ik kort in dit artikel af: HD.

28 Brednich 1976. Onlangs is aandacht besteed aan het Darfeldse handschrift door Oosterman 2002.

[p. 51]

1546 door een adellijke dame, Katharina van Bronckhorst en Batenborch, aangelegd als liedverzameling, en later gebruikt als album amicorum - Brednich beschouwt het als het oudst bekende vrouwenalbum. Het uilenliedje maakt in dit handschrift deel uit van een reeks bijdragen van Katharina zelf en draagt het liednummer 29.

Het Brusselse handschrift²⁹ is afkomstig uit het hertogdom Gelre, misschien uit Venlo, in ieder geval uit het Zuidoostelijk deel van het hertogdom, zeg ruwweg het huidige Noord-Limburg/Oost-Brabant in Nederland.³⁰ Het is een verzamelhandschrift ‘op pocketformaat (in octavo)’, ‘met talrijke liederen, rijmspreuken, spreekwoorden, sproken, kalenderteksten, spotsermoenen, spotrecepten en raadsels’.³¹ Jammergenoeg is het Brusselse handschrift nog niet uitgegeven, maar R. Priebsch heeft in 1906 een uitgebreid overzicht gegeven van de inhoud.³² Het handschrift is een convoluut, met vier onderdelen; het lied van het uiltje wordt aangetroffen in het tweede deel, als lied 61. Het Repertorium dateert het op ‘tweede helft zestiende/vroege zeventiende eeuw’.

De Zutphense, Darfeldse en Brusselse versies van het uilenliedje hangen samen, maar zijn ook zeer verschillend. Om dat te laten zien druk ik ze hieronder synoptisch af:

ZL 6	HD 29	HB 61
1. Ich armes kůsselinn klein	1. Ich armes kuitzelyn kleyne,	1. Ich arme kuytzlyn kleyne,
mien gedancken sintt mannicherley.	myn gedancken syn mennichfolt.	myn gedanken syn mennychfalt,
es nachttes flieg ich alleyne,	over nacht flieg ich alleyne	over nacht vleg ich alleyne
so ellendich důr datt woltt.	all durch dat groinen walt.	ellendich durch den walt.
2 Als ander wolttfoglinn schlapen,	2. Van den nast byn ich gedrongen	2. Die nast ys mir verdorven
end sinnen in or nest,	van mennige voegell geschrie,	daer ich oft rusten plach,
so flieg ich mytt der vlen:	die alden mit den jongen,	die laeffer syn aff geresen,
so ist mien fliegen best.	hair stem is menniger ley.	des klage ich nacht and dach.
3. So flieg ick datt woltt fast vme,	3. Der nast ist mir untwichenn	3. Ich hadde eynen nast erkoren,
aůff manchen gronnen z̊v̊vig,	dair ich up zu rusten plaich	eynen nast van susser loyst,
frůchtt findtt ich mancherleye,	die loever syn affgeriessen	nu ys heyr myr verdorven,
die schmack ist my vnglich.	des claig ich nacht unnd dach.	verdorven is myr die frucht.
4. Die nost ist my enntweichen,	4. Ich flieg den walt oll omme	4. Ich vloege den walt wall over
dar ich aůff z̊v̊v rostenne plach;	up mennige naste swig,	over manchen gronen swych
die loefferkens sein aůffgereyssen,	ich fant frucht menniger ley,	ich sucht frucht mengher hande,
des tr̊v̊vr ich nach vnd tag.	der smaich was ungelich.	der smaich wais ungelich.
5. Konntt ich denn nost fergetten,	5. Wir tz[w]ey wir moissen scheyden,	5. Ich wart daer van gedrongen,
die my gros lidenn thůtt ann!	adde myn liever nast,	van menngher vogel gescrei
hartzelett wolt ich fergetten:	Sunst flieg ich over die heyde	van den alden, van [den] jo[n]ghen,
ick kans aff ge̊v̊vesen nytt.	recht wie eyn frembder gast.	der sanck wais mengerley.

29 Signatuur Repertorium: HsBsKB II144. Ik kort in dit artikel af: HB.

30 Pleij 1997, 70; zie 00k Tervooren 2003.

31 Pleij 1997, 69.

32 Priebsch 1906-07, 156-179. In Jansen-Sieben 1989 wordt het beknopt beschreven onder B950. Pleij 1997 geeft een typering van het handschrift op p. 69-73.

[p. 52]

6. Ich warde dar aff gedrongen,	6 Vair hy[n] dat dich Got geleide,	6. Der suiche nast bedruget
fan manchnich wolttfogel geschrey,	myn lieves kuytzelynn,	dat kumpt van nesten zu,
fan den olden as den jongen,	du machs mich scheydenn sweere	wan sulche vogel vleghen,
or sanck was mancherley.	unnd krenckes des hertze myn.	zo werde ich selden vro.
7. Och můttet n ̊v̊v sienn gescheiden,		7. Got sc[hutze?] dich lyeffgen van nasten,
mienn alder lieůeste nost,		ich mois dich faren laen,
so far ich affer die heide		ich vleige al over geyn heyden,
rechtt wie kůtzelin thůtt.		da vyl der blomelyn stain.
8. Gott mott den nost behůden,		8. Got wil den nast behueden;
die my gros liden ann thůtt.		der mich dat leit andoet,
hie machtt my scheidens m ̊v̊v,		he krenkt mych myn gemueden,
end krennckett mi minnen moett.		he beschweyrt mich mynen moit.

Op het eerste oog is het beeld verwarrend. De bronnen uit Darfeld en Brussel geven kennelijk hetzelfde liedje als het Zutphens liedboek, maar het verhaal lijkt op een heel andere manier verteld te worden. Bij nadere observatie blijkt dat de verwarring ontstaat, hoofdzakelijk doordat zowel in de Darfeldse als in de Brusselse versie strofen zijn verschoven. De juiste volgorde is zonder veel moeite te reconstrueren:

ZL 6	1	2	3		4	5	6		7	8
HD 29	1		4		3		2		5	6
HB 61	1		4	3	2		5	6	7	8

De liederen hebben zes strofen gemeenschappelijk, precies de strofen van het Handschrift Darfeld. In de Zutphense versie en in die uit Brussel zijn tussen deze ‘basisstrofen’ strofen geïnterpoleerd. De verwarring zit hem in het begin van de teksten, in de strofen HD 2, 3, 4 en HB 2, 4, 5. Hoe de strofen in de war zijn geraakt, is niet met zekerheid vast te stellen. Maar het zou kunnen zijn dat de oorsprong van de verwarring zichtbaar is in de Brusselse versie, waar blijkbaar - ergens in de gemeenschappelijke overlevering, vóór de interpolatie van de huidige strofe 3 - de huidige strofen 2 en 4 van plaats zijn verwisseld. In de overlevering naar Darfeld zou dan de situatie kunnen zijn verergerd doordat iemand per vergissing niet de derde strofe heeft teruggepromoveerd naar de tweede plaats, maar de vierde. Brednich houdt het er in zijn uitgave van het Darfeldse handschrift op dat de veranderingen in de strofevolgorde ‘durch den mündlichen Traditionsprozess’ tot stand zijn gekomen.³³ Als evenwel de gang van zaken is geweest zoals ik hierboven schets, lijkt het aannemelijker dat de vergissingen zijn gemaakt bij het (herhaaldelijk) afschrijven van een papieren voorbeeld dan in de zang.

De meeste andere verschillen tussen de versies lijken, eerder dan op papier, te zijn veroorzaakt door de recreatieve krachten die optreden in processen van mondelinge overlevering.³⁴ Met name in de slotstrofen zijn de verschillen aanzienlijk. Men kan zich afvragen of men hier nog te maken heeft met recreatieve vervanging van tekst-

33 Brednich 1976, 217.

34 ZieVan der Poel e.a. 2004, 2, 15

[p. 53]

gedeelten die zangers zich niet meer nauwkeurig herinnerden, of eerder met vrije variatie op het thema van het afscheid. Opmerkelijk is dat in de Darfeldse versie het afscheid de vorm heeft gekregen van een dialoog tussen uiltje en tak. Het is verleidelijk te denken dat zich hier de hand verraadt van een vrouwelijke tekstbewerker.

Hoogduitse versies

Behalve als liedtekst zonder muziek, is het uilenliedje ook mét muziek overgeleverd. Uit het Hoogduitse cultuurgebied beschikken we over diverse composities die op het uilenliedje zijn gebaseerd. De oudste is een vierstemmige zetting in Graszliedlin, gedrukt in Frankfurt am Main, waarschijnlijk kort na 1535.³⁵ Daarnaast is het niet minder dan drie maal opgenomen in het derde deel van Forsters Frische Teutsche Liedlein³⁶ met toonzettingen van J.v. Brandt, G. Othmeyer en L. Senfl. Verder in het Liederbuch van Joh. Ott,³⁷ met dezelfde toonzetting van Senfl. En tenslotte in Seb. Ochsenkuns Tabulaturbuch,³⁸ op basis van een compositie van S. Mahu.

Forster III, 11 en 64 geven een versie van het uilenliedje met zesregelige strofen, die buiten Forsters verzameling nergens is teruggevonden.³⁹ De uitgebreidste versies van de versies met vierregelige strofen geven Forster III, 4 en Ochsenkun: respectievelijk 3 en 4 strofen. Graszliedlin en Ott en geven er respectievelijk 1 en 2, waarvan de tekst overeenstemt met die van Ochsenkun. Alle vierregelige versies zijn nauw verwant met de eerder besproken versies. Ik laat dat even zien door Forster III, 4 en Ochsenkun naast het Zutphens Liedboek te plaatsen:

ZL 6	Forster III, 4	Ochsenkun 78v
1. Ich armes kůsselinn klein, mien gedancken sintt mannicher ley. es nachttes flieg ich alleyne, so ellendich důr datt woltt.	1. Ich armes Kaüzlein kleine, wo soll ich fliegen aus bei der Nacht so gar alleine? bringt mir gar manchen Graus.	1. Ich armes keüzlein kleine heüt sol ich fliegen auss bey der nacht so gar alleine ganz traurig durch den walde.
2 Als ander woltt foglinn schlapen, end sinnen in or nest, so flieg ich mytt der vlen: so ist mien fliegen best.
3. So flieg ick datt woltt fast vme, aůff manchen gronnen z̊v̊v ig, frůchtt findtt ich mancherleye, die schmack ist my vnglich.

35 RISM, BI 1535-12, 28. De tenor ontbreekt.

36 RISM, BI 1540-6, III, 4, II, 64. De teksten zijn uitgegeven in Marriage 1903, 119, 154.

37 RISM, BI 1544-20, 59.

38 RISM, BI 1558-20, 78v; Hong 1984, 565.

39 Marriage 1903 242 veronderstelt dat het hier een versie betreft die door Forster is bewerkt.

[p. 54]

4. Die nost ist my enntweichen, dar ich aůff z̊v̊v rostenne plach; die loefferkens sein aůffgereyssen, des tr̊v̊vr ich nach vnd tag.	2. Der nast ist mir entwichen, Darauf ich ruhen soll, Die Laüblein sein all erblichen, Mein herz ist Traurens voll.	2. Der nast ist mir entwichen darauff ich ruhen soll die lable sein al erblichen mein herz ist trawrens vol.
5. Konntt ich denn nost fergetten, die my gros lidenn thůtt ann! hartzelett wolt ich fergetten: ick kans aff ge̊v̊vesen nytt.		3. Mocht ich des als vergessen wer ich vil trawrens ab stette lieb ist hock gemessen Ich kan oder lass nit ab.
6. Ich warde dar aff gedrongen, fan manchnich woltt fogel geschrey, fan den olden as den jongen, or sanck was mancherley.
7. Och můttet n̊v̊v sienn gescheiden, mienn alder lieůeste nost, so far ich affer die heide rechtt wie kůtzelin thůtt.	3. Muss ich mich von dir scheiden, Herzlieb, ganz traurig bin; Es geschach mir nie so leide: Ade! ich fahr dahin.	4. Ade ich muess mich scheiden ade ich fahr dahin and brecht mir einer mein feines lieb ich blib noch lenger hie.
8. Gott mott den nost behůden, die my gros liden ann thůtt. hie machtt my scheidens m̊v̊v, end krennckett mi minnen moett.

Zowel bij Forster als bij Ochsenkun zijn alle drie de onderdelen van het uiltjeslied vertegenwoordigd. De zuivere rijmen in Forster wijzen misschien op tekstbewerking. Het ontbreken van rijm in Ochsenkun 2:2,4 en in strofe 4 suggereert dat deze versie dichter bij de mondelinge overlevering staat. De slotstrofe is bij beide Hoogduitse versies sterk verschillend. De lezingen wijken of van de die uit Zutphen en Brussel, maar in Forster 3:4 en in Ochsenkun 4:2 lijkt een echo hoorbaar van Darfeld 5:2 en 6:1. Opmerkelijk is dat ZL strofe 5, die we noch in de Brusselse, noch in de Darfeldse versie aantreffen, in de versie van Ochsenkun wel herkenbaar is.

Een uiltjesbeker

Maar er is nog meer. Het uiltjeslied heeft niet alleen liedverzamelaars verleid en componisten geïnspireerd, maar ook in een heel ander cultuurdomein sporen achtergelaten. De sleutel is een passage die alleen wordt aangetroffen in de tweede strofe van de ZL-versie: Als ander wolttfoglinn schlapen, / end sinnen in or nest, / so flieg ich mytt der vlen: / so ist mien fliegen best. Regels die hieraan herinneren, treft men aan een midden zestiende-eeuwse spreukenverzameling uit het Noordduitse cultuurgebied, het schön rimbökelie⁴⁰: Wen alle vögel sint tho neste, / So is min spatzerent noch das beste. Het is een tekst die ook van elders bekend is. Onlangs is in een publicatie van het Zilvermuseum Sterckshof in Antwerpen de aandacht gevestigd op een fraai en grappig kunstvoorwerp

40 Uitgave Seelmann 1885.

[p. 55]

Afb. 1 Een fraai en grappig kunstvoorwerp uit de zestiende eeuw, het Antwerpse uiltje.

uit de zestiende eeuw, het Antwerpse uiltje.⁴¹ Het uiltje is een drinkbeker, met een stadskeur en jaarmerk waaruit kan worden opgemaakt dat hij is vervaardigd in Antwerpen in 1548-49. De beker is gemaakt van een kokosnoot, fijn besneden met een patroon van veertjes, en gevat in een zetting van zilver en verguldsel: een voetstuk met daarop twee poten, een stuitje en een staart; en een bovenstuk, bestaande uit een zogenaamde ‘liprand’ met daarop een afneembare kop. Als de kop van de beker wordt genomen, wordt op de liprand een spreuk zichtbaar: als alle ander fogels sin thoe neste sois min flige beste, hier, op de rand van een drinkbeker, misschien wel bedoeld als een grapje: er kan 's avonds een beste borrel worden gedronken.

De Antwerpse beker is geen unicum. Uilenbekers waren in de late middeleeuwen populair. We kennen ze in zilver, glas en keramiek, en er zijn in totaal meer dan twintig uilenbekers bewaard gebleven die zijn vervaardigd uit een kokosnoot in een zilveren montuur. Een aantal daarvan zijn vergelijkbaar met het Antwerps uiltje. K.A. Wirth die in 1968 een monografie aan uilenbekers heeft gewijd, noemt nog zes bekers, misschien alle afkomstig uit een atelier in Wesel, met een opschrift dat sterk lijkt op dat op de Antwerpse beker: als ale fogels sin tenest so is min flegen ant aler bist en één maal als ale fogels sin tenest so is die flegen ant aler bist.⁴² Bij één beker, die wordt bewaard in Pauillac, in het Musée du Vin de Château Mouton Rothschild, maar die blijkens een stadskeur net als het Antwerpse uiltje is vervaardigd in Antwerpen, luidt

41 Devisscher 2003.

42 Wirth 1968.Wirth heeft niet alle bekers zelf gezien en citeert een deel van de opschriften voor zover leesbaar naar foto's.

[p. 56]

Afb. 2 Als de kop van de beker wordt genomen. wordt op de liprand een spreuk zichtbaar: als alle ander fogels sin thoe neste sois min flige beste.

het opschrift als. alle. anderen. vogelen. sin. te. neste. so. is. min. vliegen. up. sin. beste. Bij een beker in het Nijmeegse museum HetValkhof is de tekst uitgebreider. Op de kop van de beker lezen we het inmiddels bekende: als. ander. vvogel. sin. toe. neste. sois. min. vvligen. beste. Deze beker heeft evenwel meer tekst die aan het uilenliedje herinnert. Op de liprand lezen we: ick. arme. vvlicen. klene. min. gedachte. sin. menich. folt, terwijl op de kraagrand, de onderkant van de kop die over de liprand been valt, is gegraveerd: des. nachts. flige. ich. allene. doer dat groene. wolt. Spreuken en liedteksten zijn in de zestiende eeuw nauw gerelateerd. Spreuken worden geïntegreerd in liedteksten, maar delen van liedteksten worden ook als spreuken aangetroffen. Het lijkt me aannemelijk dat bij de spreuk uit het rimbökelin en de opschriften op de uilenbekers bekers het laatste het geval is.⁴³ Dat het uilenliedje vooral verspreiding heeft gekend in oosten van het Nederlandse en in het Hoogduitse cultuurgebied, lijkt door taal van de opschriften op de bekers te worden bevestigd. Opmerkelijk is echter dat in de tekst op de in Antwerpen vervaardigde beker van Pauillac - als. alle. anderen. vogelen. sin. te. neste. so. is. min. vliegen. up. sin. beste. - de oostelijke kenmerken ontbreken. Het opschrift op het Antwerpse uiltje - als alle ander fogels sin thoe neste sois min flige beste - is wél oostelijk gekleurd. Is dit omdat een Antwerps meester de tekst van een voorbeeld van oostelijke herkomst heeft gekopieerd; of moeten we rekening houden met de mogelijkheid dat deze beker is geïmporteerd uit oostelijke

43 Ik ga hier nader op in bij wat ik heb te zeggen over de spreukteksten in het Zutphens Liedboek in de hiervoor al aangekondigde publicatie.

[p. 57]

regionen, en dat de stadskeur in dit geval niet dient als teken dat de beker in het Antwerpse is gemaakt, maar alleen dat hij daar is verhandeld?

Conclusie

Van liedtekst tot rijmspreuk. Onder de sterk uiteenlopende versies waarin het uilenliedje is overgeleverd, kan men de werkzaamheid van allerlei krachten vermoeden, recreatie van passages die zangers zich niet meer precies herinnerden, interpolatie, vergissingen bij het afschrijven, vrije variatie, tekstbewerking. Het zijn verschijnselen die aannemelijk maken dat het lied van het uiltje in de zestiende eeuw deel heeft uitgemaakt van het populaire repertoire. Kunnen we het daarom beschouwen als een volksliedje? W.P. Gerritsen heeft al in 1972 terecht opgemerkt ‘dat er met het begrip ‘volkslied,’ als het gaat om (laat)middeleeuwse liederen niet veel te beginnen valt’.⁴⁴ In ieder geval kunnen we vaststellen dat de sporen van het liedje zijn terug te vinden in zeer uiteenlopende bronnen: in eenvoudige verzamelhandschriften als het Zutphens Liedboek en het Brusselse handschrift, maar ook in het album van een adellijke dame, in zestiende-eeuwse composities uit het Duitse cultuurgebied, als rijmspreuk, en tenslotte, helemaal buiten het literaire domein, op een aantal fraaie kunstvoorwerpen, kennelijk vervaardigd voor de happy few. Het lied van het uiltje lijkt daarmee een voorbeeld van de brede belangstelling die het populaire lied in de zestiende eeuw genoot. Kan men inderdaad, zoals ik voorstel, zeggen dat het populaire lied ‘in de mode’ was? Het lijkt me in ieder geval een zienswijze die aandacht verdient. Het zou wel eens kunnen zijn dat specifieke aandacht voor de wisselwerking tussen culturele elite en het populaire domein ons in staat stelt met wat andere ogen te kijken naar deze liedjes, en wie weet zelfs naar de geschiedenis van de letterkunde in late middeleeuwen en renaissance.

44 Gerritsen 1972, II, XII.

Summary

The author discusses the various versions of the sixteenth century ‘song of the little owl’, to support his argument that popular song in this period should be considered an object of fashion. The author offers new evidence for the popularity / dissemination of this particular song.

Adres van de auteur:

Hazeweide 20

nl-3437 tw Nieuwegein

[p. 58]

Literatuur

Brednich, R.W. (ed.), Die Darfelder Liederhandschrift 1546-1565. Unter Verwendung der Vorarbeiten von Arthur Hübner und Ada-Elise Beckmann. Münster, 1976, Schriften der Volkskundlichen Kommission für Westfalen Band 23.

Devisscher, Hans, Het Antwerps uiltje. Brussel, 2003.

Gerritsen, W.P., ‘Het Antwerps liedboek’, K. Vellekoop, H. Wagenaar-Nolthenius, m.m.v.W.P. Gerritsen, en A.C. Hemmes-Hoogstadt, Het Antwerps Liedboeck, 87 melodiën uit ‘Een Schoon Liedekens-Boeck’ van 1544. Amsterdam, 1975 (2^e druk), II, VIII-XLI.

Grijp, Louis Peter, e.a., Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. Amsterdam/Gent, 2001.

Grimm, Jacob Ludwig, Deutsches Wörterbuch. Leipzig, 1854-1954.16 dl. (33 Bd.) Geraadpleegd op internet via http://www.dwb.uni-trier.de/index.html.

Hong, C.M., Sebastian Ochsenkun's Tabulaturbuch ‘auff die Lauten’. Transcription and Study. Ann Arbor, 1984 (UMI Dissertation Services).

Houtsma, J., ‘Het lied van het nonnetje. Over de overlevering van laatmiddeleeuwse liedteksten’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal en Letterkunde 119 (2003), 64-73.

Jansen-Sieben, R., Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur. Utrecht, 1989.

Kalff, G., Het lied in de Middeleeuwen. Leiden, 1883 (Diss. Leiden).

Leloux, H.J., Het Zutphens Liedboek, Ms. Weimar oct 146. Zutphen, 1985.

Oosterman, J., ‘“Die ik mijn hart wil geven”. Het album van Joanna Bentinck en de zestiende-eeuwse vrouwenalba’, in: Literatuur 19 (2002), 194-202.

Pleij, H., Dromen van Cocagne, middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven. Zesde druk, Amsterdam 2003.

Poel, D.E. van der, e.a., Het Antwerps liedboek, teksteditie bezorgd door Dieuwke E. van der Poel (eindredactie), Dirk Geirnaert, Hermina Joldersma en Johan Oosterman, reconstructie van de melodieën door Louis Peter Grijp. Twee delen, Tielt 2004.

Priebsch, R., ‘Aus deutschen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Brüssel. IV’. In: Zeitschrift fürr deutsche Philologie 38 (1906), 301-333 en 39 (1907), 436-467.

Répertoire International des Sources Musicales (RISM), Deel B I. München, 1960.

Seelmann, W, Niederdeutsches Reimbüchlein, Eine Spruchsammlung des sechzehnten Jahrhunderts, hrsg. von W. Seelmann. Norden & Leipzig, 1885 (Drücke desVereins für niederdeutsche Sprachforschung II).

Smet, G. de, ‘Het Zutphens Liedboek’, boekbeoordeling in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 104 (1988), 150-157.

Tervooren, Helmut, ‘Literarisches Leben in Städten des Geldrischen Überquartier im 16. Jahrhundert, Bemerkungen zur Brüseler Handschrift II, 44’, in: Lehmann-Benz, Angelika; Zellmann, Ulrike; Küsters, Urban [Hrsg.], Schnittpunkte. Deutsch-Niederländische Literaturbeziehungen im späten Mittelalter. Münster [u.a.], 2003, Studien zur Geschichte und Kultur Nordwesteuropas 5.

Uhland, L., Alte hoch- und niederdeutsche Volkslieder. Stuttgart & Tübingen, 1844-1845.

Willemyns, R., ‘Laatmiddelnederlands (circa 1350-1550)’, in: Geschiedenis van de Nederlandse taal. Onder redactie van M.C. van den Toorn, W.J.J. Pijnenburg, J.A. van Leuvensteijen, J.M. van den Horst. Amsterdam, 1997, 147-186.

Wirth, K.A., ‘Von silbernen und silbermontierten Eulengefässen’. in: Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums 1968, 42-83.