Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2003

Kleuren in de Middeleeuwen
Anna Adamska

Naar aanleiding van: Herman Pleij, Van karmijn, purper en blauw. Over de kleuren van de Middeleeuwen en daarna. Amsterdam, Prometheus, 2002. (171 blz., 20 illustraties), isbn 90-446-0100-8. Prijs: €17,50.

Dit is de tweede keer dat Herman Pleij zich in boekvorm waagt aan het onderwerp van het gebruik van kleuren in de Middeleeuwen. Acht jaar geleden verscheen zijn boekje Kleuren van de Middeleeuwen (Bloemendaal, Aramith Uitgevers, 1994). Zijn nieuwe boek kan worden gezien als een uitgebreide versie van dit eerdere werkje, onder toevoeging van kleurrijke (!) illustraties. Van karmijn, purper en blauw moet, net als Kleuren van de Middeleeuwen, geplaatst worden in het perspectief van het dynamische, interdisciplinaire onderzoek van middeleeuwse kleuren dat in de laatste jaren in een aantal Europese landen werd ondernomen door kunsthistorici, taalkundigen, sociologen en historici van de so-

[p. 185]

ciale communicatie. Pleijs bedoeling is het om deze studies aan een groter publiek bekend te maken. De lezer moet de herkomst van onze tegenwoordige waarneming en het gebruik van kleuren in het maatschappelijke leven beter kunnen begrijpen. De auteur probeert dus de moderne lezer ervan te overtuigen dat wij ook wat de kleurbeleving betreft de erfgenamen zijn van de Middeleeuwen, die ‘in zekere zin [...] de moderne kleuren [hebben] uitgevonden’ (p. 63).

Het boek bestaat uit zeven hoofdstukken, waarin achtereenvolgens de problematiek van de waarneming, de symboliek en de perceptie van de kleuren gepresenteerd worden. In de inleiding kan de lezer een aantal waardevolle opmerkingen vinden over de methodes en de moeilijkheden van het onderzoek. Een eerste moeilijkheid komt voort uit het feit dat onze perceptie van kleuren berust op de optiek van Newton, die ons geleerd heeft kleuren als lichtgolven met een bepaalde golflengte te beschouwen. Met andere woorden: kleuren zijn voor ons een fenomeen van de waarneming door onze ogen en hersenen. Vóór Newton beschouwde men kleur als een substantie die reëel bestond binnen verschillende chromatische velden. De bestudering van het middeleeuwse kleurgebruik wordt nog moeilijker als wij beseffen dat we vandaag de dag niet meer echt kunnen weten hoe de middeleeuwse kleuren eruit zagen. Elke beschrijving lijdt meer of minder aan dit gebrek aan houvast en stabiliteit (p. 11), omdat de menselijke perceptie van de kleur altijd (en vandaag dus nog steeds) in hoge mate subjectief is en afhangt van verschillende factoren.

In het eerste hoofdstuk van het boek worden de middeleeuwse ideeën over de natuur en waarde van kleur gepresenteerd. Deze ideeën, ontwikkeld door theologen, lijken heel ambivalent te zijn. Aan de ene kant bestond er fascinatie, geïnspireerd door de esthetische waarde van kleuren, aan de andere kant diepgeworteld wantrouwen, veroorzaakt door hun aardse karakter. De discussie over de vraag of binnen de orde van de schepping de kleuren een ‘instrument van de duivel of sieraad van God’ waren, werd trouwens niet afgesloten aan het einde van de Middeleeuwen. Deze algemene ambivalentie tegenover de natuur en oorsprong van kleur komt steeds terug in de volgende hoofdstukken. Kleur was beslist een belangrijk instrument van communicatie, dankzij de uitgebreide symboliek. Maar afhankelijk van de context, kon dezelfde kleur een positieve of negatieve betekenis hebben. ‘Een eenvoudige kleurensymboliek van de Middeleeuwen bestaat niet’, waarschuwt Herman Pleij de onvoorzichtige liefhebber van makkelijke interpretaties (p. 30). Maar toch, men profiteerde van de enorme informatieve waarde van de kleuren, om zo de identiteit van de persoon en zijn positie door te geven, in de hemel en op aarde. Tot op de dag van vandaag weet iedereen van de blauwe mantel van Onze Lieve Vrouw, van de witte jurkjes van de engelen en van de zwarte (of rode) kop van de duivel. Datzelfde geldt voor de aardse realiteit. De kleuren die door de armen in hun kledij gebruikt werden, gaven informatie over de identiteit en maatschappelijke status van de persoon. Volgens Pleij kan men twee milieus onderscheiden, waarbinnen men graag gebruik maakte van deze taxonomische waarde van kleuren, namelijk de prinselijke hoven en de steden in de late Middeleeuwen (dertiende-vijftiende eeuw). In de steden (de auteur noemt hier bij wijze van voorbeeld de rijke steden van Vlaanderen) probeerde men strenge controle over het kleurgebruik te houden om de sociale orde te bewaren. Daarin ziet Pleij de bron van de moderne chromatische ascese. Aan de prinselijke en aristocratische hoven daarentegen kon door middel van kleur macht vertoond worden, zeker, maar er werd ook een rijke esthetische kleurwaarneming ontwikkeld: ideeën over de ‘mooie’ kleuren in de kleding en binnen de vrouwelijke schoonheidscanon. Het lijkt erop alsof sommige elementen van de kleurwaardering in dit domein nog steeds actueel zijn, zoals bijvoorbeeld de mannelijke voorkeur voor vrouwen met blond haar, of het kleurgebruik om de goeden van de kwaden te onderscheiden in Amerikaanse soap operas.

Heel interessant is de poging om de evolutie van de kleurwaardering te laten zien, van de late Middeleeuwen tot de twintigste eeuw. Sommige elementen zijn verbazingwekkend lang actueel gebleven, zoals de negatieve betekenissen van sommige kleuren. Algemeen bekend zijn de slechte connotaties van rossige kleuren. Maar een ‘slechte’ kleur was ook geel, de kleur van Smart, Inhaligheid en Dood (p. 121). Deze kleur werd niet alleen in de Middeleeuwen gebruikt als teken voor niet-christenen, voor Joden en heidenen. De davidsster die Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten dragen

[p. 186]

moest ook geel zijn, en recentelijk kon men met verbazing lezen dat onder het Taliban-regime alle niet-moslims die in Afghanistan verbleven ook gele kleren moesten dragen.

Volgens Pleij kan men praten over ‘ontkleuring’: reductie van het gebruik van de felle kleuren in de moderne maatschappij, onder andere veroorzaakt door de Reformatie, de uitvinding van de drukpers en de zwart-wit grafiek. Dit proces gaat nog steeds door in de hedendaagse cultuur. De grote invasie van kleur in de jeugdbeweging van de jaren ‘60 zou niet meer dan een episode zijn geweest, die daarna is verdreven uit de hoge cultuur. De democratisering van het gebruik van kleuren (hun productie is niet meer zo kostbaar) heeft twee tegengestelde ontwikkelingen gestimuleerd in het contact met kleur. Aan de ene kant is er de massacultuur, met een duidelijke overdosis aan kleuren op televisie en in de reclame, en met de invasie van pastelkleuren, die Pleij ‘hypocriete kleuren’ noemt (p. 148). Een illustratie van dit democratiseringsproces kan worden gevonden in de door Ewoud Sanders geciteerde parafrase van een bekend gezegde van Van Kooten en De Bie, ooit bedacht door Amsterdamse studenten die een kleurentelevisie eisten: ‘geen gezeur, iedereen kleur’. Tegelijkertijd signaleert Pleij de verbreiding van een andere kleurwaarneming. Binnen de sociale elites geldt: ‘zonder kleur is chic’ (p. 20). Daarmee blijven ‘elegante’ kleuren dezelfde als in de late Middeleeuwen: zwart, wit en grijs.

In Pleijs analyse van het moderne gebruik van de kleuren ontbreekt een reflectie over de pogingen om kleur onder controle te houden. Toch zijn die fascinerend. Dergelijke pogingen gingen steeds uit van radicale bewegingen en waren vaak religieus of politiek van aard. De chromatische ascese van de Reformatie is goed bekend, maar dezelfde ascese was zichtbaar binnen het communisme, het maoïsme, en tijdens de islamitische revoluties in Iran en, recentelijk, in Afghanistan. Het is begrijpelijk dat Herman Pleij zich niet wil bezighouden met zulke exotische gebieden als de islamitische wereld of Oost-Europa. Toch bevestigt het fenomeen van de chromatische ascese daar de uitzonderlijke kracht van kleur als drager van non-conformisme in de brede zin van het woord.

Zoals gezegd is het boek bestemd voor een groot publiek, met alle voordelen en nadelen van dien. We zullen hier sommige constateringen die voor specialisten ter zake wellicht bevreemding wekken niet aanvechten. Enkele kwesties kunnen we echter niet laten passeren. Zeer controversieel is Pleijs onbezorgde opmerking dat in de miniaturen van tiende-eeuwse Ottoonse handschriften ‘de kleuren ... aandacht [trekken] ... maar ze betekenen niets’ (p. 74). Een dergelijk nonchalante constatering kan alleen voortkomen uit onbekendheid met het onderzoek dat in de laatste decennia werden verricht door Hartmut Hoffmann, Anton von Euw en Henry Mayr-Harting. Wat daarnaast grote twijfel opwekt, is de oppervlakkige presentatie van de Middeleeuwen als één coherent geheel, alsof er tussen de zesde en de vijftiende eeuw na Christus niets is veranderd in de waarneming en waardering van kleuren. Afgezien daarvan vraagt de auteur zich nergens af, of ‘de’ fysieke kleurperceptie van ‘de’ middeleeuwse mens (als die al bestaan heeft...) dezelfde was als die van ons, en of alle mensen echt in staat waren om de geleerde kleurensymboliek makkelijk te lezen en herkennen. Het is jammer dat zulke algemene vragen niet worden gesteld, omdat zij richting kunnen geven aan nieuw onderzoek. Maar tegelijk mogen we de grote waarde van dit met vaart geschreven boek niet vergeten. Die waarde ligt in de lovenswaardige poging continuïteit aan te tonen tussen ons middeleeuws verleden en ons moderne heden.

Adres van de auteur: Universiteit Utrecht, Faculteit der Letteren, Opleiding Geschiedenis, Kromme Nieuwegracht 66, nl-3512 hl Utrecht.