Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2000

[p. 128]

Er zullen tekenen zijn aan zon, maan en sterren
Het einde der tijden in Middelnederlandsen evangeliepreken
Thom Mertens

Spreken over de dreiging van het einde der tijden kan men niet kleurrijker en moralistischer doen dan in een donderpreek. We weten uit verhalen dat in de late middeleeuwen volkspredikanten deze kans met beide handen grepen. Hebben ook onze Middelnederlandse auteurs deze kans waargenomen? Komt de apocalyptische stemming die de late middeleeuwen met zijn pestepidemieën, oorlogen en kerkelijk verval wordt toegeschreven, in al haar hevigheid tot uiting in de preken over het laatste oordeel? Om deze vragen te beantwoorden gaan we op zoek naar preken over het einde der tijden.¹ Het is niet moeilijk om er een aantal te vinden. Men hoeft slechts in het Nieuwe Testament de plaatsen op te sporen waar dit onderwerp aan bod komt. Met behulp van een perikopenbundel kan men gemakkelijk uitzoeken op welke dagen deze passages in de mis als lezing werden gebruikt.² Prekenbundels zijn vaak geordend overeenkomstig het kerkelijk jaar, zodat de preek van de betreffende dag zich snel laat vinden. Voor dit artikel heb ik de evangelielezing van de tweede zondag in de advent gekozen en me gericht op de preken in de bundels van Middelnederlandse epistel- en evangeliepreken van die dag.

Het kerkelijk jaar is gestructureerd rond de twee grote heilsfeiten van Christus' leven: zijn geboorte en zijn dood. Daaraan beantwoorden de kersttijd en de paastijd. De kersttijd loopt van de advent tot en met Maria lichtmis.³ De benaming advent is afgeleid van het Latijnse adventus, dat ‘komst’ betekent. De advent wordt gevormd door de periode van vier zondagen voor kerstmis waarin de komst van Christus verbeid wordt. De adventsliturgie bereidt voor op de drievoudige komst van Christus: [1] zijn komst in het lichaam te Bethlehem, [2] zijn wederkomst aan het einde der tijden, [3] zijn komst in het hart van elke gelovige. Deze drievoudige komst krijgt in de teksten van elke adventszondag een plaats.⁴ Het evangelie van de tweede zondag van de advent vertelt over de wederkomst van Christus aan het einde der tijden:⁵

1 Sinds kort staat de studie van de Middelnederlandse preken weer meer in de belangstelling, vgl. het Amsterdams-Antwerpse vnc-project ter inventarisatie van de overgeleverde Middelnederlandse preken dat uitgevoerd wordt door Maria C. Sherwood-Smith, M.A., D. Phil. en drs. Patricia Stoop en het Antwerpse goa-project ‘Memoria in de middeleeuwen: De rol van het geheugen in een semi-orale cultuur’, dat een onderzoek bevat over Middelnederlandse preken en memoria, dat uitgevoerd wordt door lic. Peter Hannosset.

2 Een perikoop is de bijbelpassage die in de mis als lezing gebruikt wordt. Een perikopenbundel of lectionarium geeft de bijbellezingen in de volgorde van het kerkelijk jaar (vgl. Mertens 2000, p. 277-278). C.C. de Bruins uitgave van het Amsterdamse lectionarium uit 1970 kan gebruikt worden om te achterhalen op welke zon- of feestdag van het kerkelijk jaar een bepaalde perikoop werd gelezen.

3 Maria lichtmis (purificatio Mariae) is de veertigste dag na kerstmis. Veertig dagen na de geboorte van een zoon was een joodse kraamvrouw weer rein (vgl. Leviticus 12,2-4).

4 Vgl. Koenders 1939, p. 115.

5 Transcriptie naar hs. Kopenhagen, kb, Thott 70, fol. 13va-vb. De nummering van de bijbelverzen - een uitvinding van de zestiende eeuw - heb ik voor deze gelegenheid toegevoegd. Het handschrift bevat een van de meest verbreide Middelnederlandse epistel- en evangeliepreekbundels (rond 1400).

[p. 129]

Den anderen sonnendach inden advent
Erunt signa in sole et lunae et stellis etc. Lucas, int xxi⁶ capittel [Lc. 21,25-33].
¶ Die heilighe ewangeliste sinte Lucas heft tewangelium vanden sonnendaghe huden bescreven ende is aldus veel te segghen in duutsche ¶ dat onse here Jhesu Cristi op een tijt dese woerde sprac tot sinen jongheren ende seide:
²⁵Het zullen wesen teikene inder sonnen ende inder manen ende inden sterren, ende inder aerden sullen wesen bedruckenissen den volke. Ende van samenghieten ende vloyen der watre sal wesen groot gheruusch ende gherucht der zee ende der vloede. ²⁶Ende die menschen die dan sijn, zullen in hem selven verdorren ende vorgaen van anxte dier wondere die dan gheschien ende die si verwachtende sijn toecomende, want die crachte⁷ der hemele sullen beroert werden. ²⁷Ende dan sullen si sien des menschen sone comen in eenre wolken mit groter machte ende moghentheit. ²⁸Ende alse dese teykene gheschien, so sult ghi ende mine vriende dese dinghen aen sien ende u hovede oprechten ende u verbliden, want dan uwe verlossinghe naect ende toecomende is.
²⁹¶ Na desen woerden sprac onse here hier of ene ghelikenisse ende seide aldus: Siet aen den vigheboem ende alle bome. ³⁰Wanneer si te hants uut hem vruchten voert brenghen, so weet ghi wel dat die somer naect ende bi is. ³¹¶ Aldus suldi oec weten dat dat rike gods nakende is, wanneer ghi dese dinghe siet gheschien. ³²Vorwaer segghe ic u dat dit gheslachte der menschen niet en sal vergaen eer alle dese dinghen sijn gheschiet. ³³Want hemel ende aerde zullen vergaen mar mine woerde en zullen niet vergaen.
Dit is dat ewangelium vanden sonnendaghe huden.

6 vii hs.

7 cracht hs.

Middelnederlandse evangeliepreken

Het genre van de Middelnederlandse epistel- en evangeliepreken is bestudeerd door G.C. Zieleman in het proefschrift dat hij in 1978 verdedigde. Zieleman bespreekt daarin de prekenbundels bij de cyclus van het kerkelijk jaar, waarbij hij de bundels die zich beperken tot de heiligenfeesten buiten beschouwing laat, evenals de bundels met vastenpreken. Het Middelnederlands kent zeven verschillende prekenbundels bij het tijdeigen van het kerkelijk jaar. Zieleman gebruikt voor deze bundels de term ‘tekstgroepen’. Hij noemt ze naar de bewaarplaats van een representatief handschrift:

I.	Tekstgroep Berlijn. Zes handschriften (waaronder het Amsterdamse lectionarium van 1348). Het oudste handschrift, dat slechts fragmentarisch overgeleverd is, stamt uit het eerste kwart van de veertiende eeuw, waarschijnlijk vlak na 1300.^8
II.	Tekstgroep Gouda. Twee handschriften en vierenveertig drukken, waarvan tweeëntwintig van voor 1500. Oudste getuigenis: druk van 1477. De bijbelperikopen zijn ontleend aan de vertaling van het Nieuwe Testament van de Moderne Devotie, die toegeschreven wordt aan Johannes Scutken. De herkomst van de preken is onbekend.^9

8 Vgl. Zieleman 1978, p. 51-54. C.C. de Bruin bezorgde in 1970 een editie van de epistel- en evangelieperikopen in het Amsterdamse lectionarium (helaas zonder de evangeliepreken). Kwakkel (1999, p. 187) dateert het oudste handschrift van deze tekstgroep.

9 Zieleman 1978, p. 55-57; Deschamps 1975, p. 165.

[p. 130]

III.	Tekstgroep Kopenhagen. Tweeëntwintig handschriften, drie drukken (1482-1501); daarnaast zijn losse preken nog verspreid overgeleverd. In een aantal handschriften draagt deze bundel de titel Een nuttelijc boec den kerstenen mensche. Deze tekst is vermoedelijk rond 1400 in de omgeving van het Hollandse hof geschreven. De oudste handschriften vertonen in hun uitvoering verwantschap met de oudste handschriften van Dirc van Delfts Tafel van den kersten ghelove. Dirc van Delft was biechtvader aan het hof van Holland. Zijn voorganger, de karmeliet Willem ‘de biechtvader’, alias Willem van 's-Gravensande, Willem vanden Sande, Willem van Rotterdam, wordt aangewezen als de vermoedelijke auteur van Een nuttelijc boec. Een aantal preken zijn bewerkingen van de zondagspreken van Jacobus de Voragine. De perikopen zijn soms letterlijk vertaald en soms geparafraseerd. Voor de evangeliepreken staan nog enkele catechetische basisteksten: het Onze Vader, het Wees gegroet, het Credo met een biechtregel.^10
IV.	Tekstgroep Nijmegen. Slechts één handschrift, uit 1421, met alleen het zomerstuk (paaswake-25e zondag na Pinksteren) en daarom hier niet gebruikt. De exposities zijn de langste van alle tekstgroepen en zeer rijk aan auctoritates.^11
V.	Tekstgroep Parijs. Twee handschriften. De datering is onduidelijk doordat het oudste handschrift (fragment ter grootte van één perkamenten blad) op grond van het schrift eind veertiende of begin vijftiende eeuw wordt gedateerd, terwijl een van de preken op inhoudelijke gronden na 1477 gedateerd wordt. Dus de datering van het oudste handschrift is onjuist of de betreffende (passage in de) preek is later toegevoegd. De bundel is vermoedelijk van Noordnederlandse herkomst. De structuur en de stijl van de preken zijn heel eenvoudig. Preken uit de Parijse bundel vindt men ook verspreid in andere handschriften (bijv. in tekstgroep Brussel, zie onder, bij VII).^12
VI.	Tekstgroep Zwolle. De Zwolse preken, zoals Zieleman ze in zijn latere publikaties noemt, kennen een zeer complexe overlevering in verschillende versies. Er zijn elf handschriften, waarvan er vier het primaire corpus overleveren. Het oudste handschrift dateert uit de tweede helft van de veertiende eeuw. De bundel is afkomstig uit de Noordelijke Nederlanden. Zieleman voert indirekt bewijs aan voor het auteurschap van Geert Grote voor het eerste deel van de bundel. Het tweede deel is een vertaling van preken van Peregrinus van Oppel o.p. (†1335).^13
VII.	Tekstgroep Brussel. Eén handschrift overgeleverd uit 1524, vermoedelijk van gemengde samenstelling. Dit handschrift bevat onder andere preken uit de Parijse bundel. Dit handschrift bevat alleen de preken van de zondagen na Pinksteren en kon daarom hier niet gebruikt worden.^14

10 Vgl. Zieleman 1978, p. 57-69; Warnar 1989 en Van Anrooij 1995 over de ontstaansomgeving van het werk; Schnell 1999, p. 377-390 over het gebruik van de preken van Jacobus de Voragine als een van de bronnen.

11 Zieleman 1978, p. 69-71.

12 Zieleman 1978, p. 71-75.

13 Zieleman 1978, p. 75-77; 1990; 1992, m.n.p. 250-251; 1993. Datering oudste (Zwolse) handschrift: Kwakkel 1999, p. 187.

14 Zieleman 1978, p. 78-81.

[p. 131]

Oorspronkelijk waren dergelijke prekenbundels bedoeld als verzamelingen modelpreken voor de eenvoudige parochiegeestelijkheid die daarin te rade kon gaan voor de preek op zondag. Uit die eerste periode zijn er geen epistel- en evangeliepreken overgeleverd in het Middelnederlands, wel in het Duits. Tegen de tijd dat de oudste Middelnederlandse bundel vervaardigd werd - voor of in het eerste kwart van de veertiende eeuw -, was die functie van modelpreek al verruimd of zelfs verschoven naar leespreek voor leken. Met dergelijke teksten konden leken thuis de lezing van het evangelie en daarmee ook daarbij horende preek voorbereiden, of achteraf nog eens overwegen. Dit staat uitdrukkelijk in de inleiding van Willem van Branteghem op zijn Latijnse evangeliënharmonie uit 1537, die kort daarna in het Nederlands en het Frans werd uitgegeven:

curae mihi fuit omnia totius anni evangelia quae diebus iis quibus ad concionem ex more populus convenit, in templis recitantur, velut in rhapsodiam cum epistolis, ut vocant, et lectionibus ad missas huc colligere, uti hec velut in numerato habeant, presertim hi qui sacrosancta Biblia non legunt, ac semel atque iterum legant et evangelium et epistolam ad quorum explicationem audiendam sunt ituri. Sic enim minuetur concionatori labor, et auditores ita praeparati facilius audita percipient. Deinde absoluta concione ad suum textum revertantur atque iterum iterumque repetant, quo audita et meminerint facilius et tenacius in memoria servent.¹⁵
Ik heb de moeite genomen alle evangeliën van het hele jaar die in de kerk gelezen worden op de dagen dat het volk gewoonlijk naar de bijeenkomst gaat, in combinatie, zoals dat heet, met de epistelen, en de mislezingen hier bijeen te brengen, om te zorgen dat met name degenen die de heilige Schrift niet lezen, ze hier netjes stuk voor stuk hebben en dat ze zowel het evangelie als het epistel eenmaal of vaker lezen voordat ze naar de uitleg daarvan gaan luisteren. Zo hoeft de predikant minder moeite te doen en de toehoorders die zo voorbereid zijn, kunnen gemakkelijker begrijpen wat ze te horen krijgen. Na afloop van de bijeenkomst kunnen ze dan op de tekst ervan terugvallen en deze telkens opnieuw doornemen. Zo kunnen ze zich des te gemakkelijker herinneren wat ze gehoord hebben en dat des te steviger in hun geheugen opslaan.

De preek werd - en wordt nog steeds - onmiddellijk na het reciteren (in het Latijn) van het evangelie gehouden.¹⁶ Soms werd de preekfictie in deze paraliturgische leespreken zo veel mogelijk gehandhaafd of geënsceneerd, zoals bijvoorbeeld in de Parijse bundel:

Dese woerde die ic ghesproken hebbe in latine, die staen ghescreven in de ewangelie heden van den sondaghe ende bescrijft ons die ewangeliste sinte Lucas ende spreken alsoe vele te dietschen: Bid dan gode dat u vlucht niet en come in den winter noch opten saterdach, want diere tribulacie en sal gheen andere ghelijc sijn, noch die vore was, noch die nacomende es.¹⁷ Ende dan sal men sien tekene in die sonne ende in die mane ende in die sterren...¹⁸

In Een nuttelijc boec (=tekstgroep Kopenhagen) daarentegen is die preekfictie veel zwakker en ziet men minder sterke verwijzingen naar een liturgisch hier en nu:

15 Aangehaald naar Troelstra 1901, p. 135; vgl. Nijhoff-Kronenberg 1923-1971, nr. 486, 490, 2558, 2559.

16 Soms vond de preek na het credo of ergens in het daarop volgende offertorium plaats. Vgl. Jungmann 1948, dl. I, p. 562 n. 1.

17 Mt. 24,20-21.

18 Hs. Parijs, Bibliothéque de lÁrsenal, 8207, fol. 2v-3r.

[p. 132]

Eerste blad van Een nuttelijc boec, ca. 1400 - Ms. Kopenhagen, kb, Thott 70, fol. 2r.

[p. 133]

Een sonnendaghe naest verleden wert ons in der missen voer gheleit een ewangeli daer in gheroert is van der toecomst ons heren also als hi op eertrike quam ende menschelike nature an nam.¹⁹

In handschriften en drukken worden epistel- en evangeliepreken ook wel aangeduid als epistelen en evangeliën met de glos. Daarmee worden de twee hoofdelementen aangegeven: de epistel- en/of evangelietekst en ten tweede de glos, de toelichting op die tekst.

De preken bevatten eerst een vertaling of nauwkeurige navertelling van de betreffende perikoop, die in de mis in het Latijn werd gereciteerd.²⁰ In de loop van de tijd zien we in de Middelnederlandse epistel- en evangeliepreken een steeds sterkere beperking tot de evangelietekst. Het evangelie was immers de belangrijkste lezing van de mis.²¹

Het tweede deel van de preek is de toelichting op de betreffende perikoop. In de handschriften treffen we daarvoor termen aan als glosa, glos, expositie, bedudinge. Sommige handschriften leveren alleen deze glossen over. De mislezingen bezat men dan blijkbaar al in een perikopenbundel. De Berlijnse bundel is bijvoorbeeld in verschillende uitvoeringen overgeleverd. Naar mate het genre zich verder ontwikkelde werden de glosen ook steeds minder in de stijl van preken geschreven, zodat de glos er soms helemaal niet uitziet als een preek.²²

19 Hs. Kopenhagen, kb, Thott 70, fol. 13vb.

20 Vgl. Jungmann 1948, dl. I p. 503-505.

21 Over de ontwikkeling van de mislezingen zie: Jungmann 1948, dl. I, p. 483-519, 545-562; Harper 1991, p. 108-125.

22 Vgl. Zieleman 1978, p. 38-48, 54.

Preken op het evangelie van de tweede zondag van de advent

Zoals we in de vorige paragraaf hebben gezien, zijn er zeven bundels Middelnederlandse epistel- en evangeliepreken overgeleverd die gestructureerd zijn volgens het kerkelijk jaar. Doordat twee ervan onvolledig overgeleverd zijn, hebben slechts vijf bundels een evangeliepreek op de tweede zondag van de advent. Voor deze studie heb ik de volgende handschriften gebruikt:²³

I.	Tekstgroep Berlijn: Berlijn, sbpk, MS. germ. fol. 1026, fol. 19ra-20vb (1.580 woorden).^24
II.	Tekstgroep Gouda: Brussel, kb, II 5445, fol. 4ra-5ra (720 woorden).^25
III.	Tekstgroep Kopenhagen (Een nuttelijc boec den kerstenen mensche): Kopenhagen, kb, Thott 70, fol. 13va-17vb (2.640 woorden; als men het traktaat over de Antichrist meetelt: 4.170 woorden).

23 Tussen haakjes geef ik de omvang van de bestudeerde preek met inbegrip van de bijbehorende evangelieperikoop, maar zonder de eventuele epistelperikoop. Het aantal woorden is met de computer-tekstverwerker geteld en afgerond op tientallen.

24 Uittreksels uit deze preek werden naar hs. Amsterdam, Universiteitsbibliotheek UvA, I G 48 uitgegeven door Van Druten 1895-1905, p. 261-264.

25 Een transcriptie van deze preek dank ik aan drs. Patricia Stoop (Antwerpen).

[p. 134]

IV.	Tekstgroep Nijmegen: bevat de betreffende preek niet.
V.	Tekstgroep Parijs: Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, 8207, fol. 2v-4r (840 woorden).
VI.	Tekstgroep Zwolle, Gemeentearchief, coll. GAZ 20 [olim: serie 2, nr. I], fol. 4v-7r (2.290 woorden).^26
VII.	Tekstgroep Brussel: bevat de betreffende preek niet.

Het eerste dat bij een vergelijking opvalt is het grote verschil in lengte van de preken: de kortste is 720 woorden en de langste 2.640.

Globaal kan men Middelnederlandse preken wat de structuur betreft, onderscheiden in de perikopenpreek en themapreek. Bij de perikopenpreek is de hele epistelen/of evangelielezing het onderwerp van de preek. De themapreek neemt één zin uit de lezing als thema en borduurt daarop voort. Alle vijf de hier besproken preken zijn perikopenpreken, maar de Zwolse preek is in feite een combinatie van een themapreek en perikopenpreek. Eerst wordt het thema gegeven: Erunt signa in sole et lunae et stellis, vervolgens wordt de hele perikoop vertaald en toegelicht, waarna ook nog eens het thema ontwikkeld wordt. Deze combinatie van de themapreek met de perikopenpreek wordt in artes praedicandi de modus laicalis genoemd.²⁷

Alle vijfde preken geven de gehele evangelieperikoop, maar elk in een eigen versie.²⁸ Blijkbaar heeft geen van de bestaande Middelnederlandse vertalingen de status van standaardvertaling gehad, hoewel er in een aantal gevallen wel van een bestaande vertaling gebruik werd gemaakt.²⁹ De Parijse bundel heeft de evangelieperikoop ontleend aan de Middelnederlandse evangeliënharmonie.³⁰ De Goudse bundel gebruikt de Nieuwe-Testamentvertaling van de moderne devoten, die wordt toegeschreven aan Johannes Scutken.³¹

De preek die de perikoop toelicht, wordt in drie van de vijf bundels met een opschrift in rubriek gemarkeerd: Exposicie (tekstgroep Berlijn), Sermoen (tekstgroep Gouda), Die bedudenisse daer of. Dit is die glose vanden ewangeli (tekstgroep Kopenhagen).

Een schema kan, met enkele abstracties weliswaar, zichtbaar maken welke thema's in de verschillende preken ter sprake komen.³² Perikopenpreken, zoals deze evangeliepreken, geven idealiter een lopend commentaar op de hele perikooptekst, maar het schema maakt duidelijk zichtbaar dat dit ideaal maar zelden gerealiseerd wordt. De meeste prekenbundels bespreken slechts enkele verzen of onderwerpen uit de perikoop. Alleen de Kopenhaagse bundel bespreekt achtereenvolgens alle bijbelverzen,

26 De Vries 1949, p. 23-30 geeft deze preek uit.

27 Vgl. Zieleman 1978, p. 22.

28 Het Brusselse handschrift van de tekstgroep Gouda geeft vooraf ook nog een vertaling van het epistel van de tweede zondag van de advent (fol. 3vb-4ra). Het Amsterdamse lectionarium (Amsterdam, ub UvA, I G 48), dat behoort tot de tekstgroep Berlijn, doet dit ook: vgl. De Bruin 1970, p. 3-4.

29 Zieleman 1990 toont aan dat de perikoop vertalingen in de Zwolse preken zelfstandig gemaakt zijn, maar vermoedelijk met kennisneming van een aantal Middelnederlandse vertalingen.

30 Vgl. Bergsma 1898, p. 212-214 (excerpten uit hst. cxciv-cxcvii).

31 Vgl. Deschamps 1975, p. 165.

32 In het schema zijn de prekenbundels chronologisch geordend van de oudste (Berlijn) naar de jongste (Gouda), voor zover onze kennis van de relatieve chronologie reikt.

[p. 135]

hoewel bij de gelijkenis met de vijgeboom alleen de evangelietekst herhaald wordt zonder verdere toelichting. De Parijse bundel presteert het zelfs om helemaal geen bijbelvers uit de perikoop te bespreken maar slechts twee onderwerpen naar aanleiding van de perikoop. En daarmee is een ander aspect aangesneden: de preken bespreken enerzijds minder dan de perikoop geeft, en anderzijds meer. De evangelielezing heeft namelijk parallellen in de andere synoptische evangeliën van Matheus en Marcus.³³ Dit conglomeraat wordt de eschatologische rede van Jezus genoemd, of ook wel poëtischer, de kleine of synoptische Apocalyps.³⁴ In het kielzog van die synoptische Apocalyps spreken onze evangeliepreken ook over het laatste oordeel (het scheiden van de bokken en de schapen) en over hellestraffen, en in dit verband ook over de hemel.

33 De evangeliën van Mattheüs, Marcus en Lucas worden de synoptische evangeliën genoemd omdat ze parallel lopen en er een vergelijkend overzicht (synopsis) van gemaakt kan worden. Vgl. Denaux en Vervenne 1986, p. xiii.

34 Vgl. Denaux en Vervenne 1986, p. 262-278; Bernard McGinn 1994, p. 58-61.

Besproken onderwerpen

	Berlijn	Zwolle	Kopenhagen	Parijs	Gouda
Bijbelvers uit de evangelieperikoop
Lc. 21,25 a: tekens aan zon, maan en sterren	x	x	x		x
Lc. 21,25b: mensen in paniek door het bulderen van de zee		x	x
Lc. 21.26a: mensen bevreesd	x	x	x		x
Lc. 21,26b: beweging van de hemelse machten	x		x
Lc. 21,27: komst van de Mensenzoon		x	x		x
Lc. 21,28: ‘Sta dan op, de verlossing is nabij’			x
Lc. 21, 29-31: gelijkenis met de vijgeboom	x		x
Lc. 21,29-33 interpretatie gelijkenis			x
Lc. 21,33: onvergankelijkheid van deze woorden	x		x
Buiten de evangelieperikoop
Andere voortekens
aardbevingen en oorlogen	x	x			x
15 tekens Hiëronymus	x	x	x	x
Antichrist			x
Laatste oordeel		x	x	x	x
Hel (en hemel)		x		x

De meeste van deze evangeliepreken vormen geen samenhangend geheel, maar eerder een reeks van afzonderlijke onderwerpen die vervolgens min of meer uitgewerkt worden. De Zwolse bundel pakt het handig aan en zegt drie punten te zullen behandelen:

In deser heiligher ewangeli sijn iii punten te verstaen tot onser leer. Dat eerste is hoe die teyken in der sonnen ende in der manen ghescien sullen. Dat ander is wat teykenen in die aerden ghescien sullen ende in den meer. Dat derde is hoe god alle dinc te rechte lonen sal.³⁵

35 Hs. Zwolle, Gemeentearchief, coll. GAZ 20, fol. 4r (verderop in dit artikel geciteerd); vgl. De Vries 1949, p. 24.15-19.

[p. 136]

Deze driedeling verdoezelt het feit dat vooral het derde punt (hoe god alle dinc te rechte lonen sal: het laatste oordeel) eigenlijk los staat van de andere punten en ook helemaal niet in het evangelie van deze zondag wordt verteld. Ongeveer hetzelfde geldt voor de Goudse bundel, waarin het sermoen meteen twee punten aankondigt: de voortekens en de komst van Christus voor het laatste oordeel.

Andere onderwerpen worden zelfs helemaal buiten het evangelie gehaald. De Kopenhaagse bundel bevat een compleet, zelfstandig traktaatje over de Antichrist na de afsluiting van de evangeliepreek. In vier van de vijf bundels wordt gesproken over de vijftien voortekens van het einde der tijden.

De vijftien voortekens van Hiëronymus

De vijftien tekens die het einde der tijden aankondigen, worden meestal toegeschreven aan Hiëronymus (†420). In feite schijnt het Beda Venerabilis (†735) geweest te zijn die ze bijeengesprokkeld heeft uit de werken van Hiëronymus en het rijtje vastgelegd heeft.³⁶ De opsomming van de vijftien tekens kreeg grote bekendheid doordat ze opgenomen werden in de Historia scholastica van Petrus Comestor en in de Legenda aurea van Jacobus de Voragine (†1298).³⁷ Ook in vele Middelnederlandse teksten vindt men de reeks.³⁸

Niet in alle vier de preken waarin de reeks is opgenomen, heeft ze dezelfde vorm, of staat zij op dezelfde plaats. Het Berlijnse handschrift valt met de deur in huis en geeft ze meteen in aansluiting op de evangelieperikoop:

Exposicie
¶ Dese ewangelie leestmen in der heiliger kerken vander toecomst ons here Jhesu Christi ten ordel.
Nu is te weten dat sent Jeronimus xv teiken vant in den ouden boeken die he schreeff die geschien soilen voir den doemsdach mer off sij tenden een soilen gescien bynnen xv dagen voir den doemsdach off deen teken lange nae dander, des en schreeff he niet.
¶ Die teken die he screeff ende die he vant, dat sijn dese. Des irsten dages sall huer die see op heffen xl ellen boven alle berge ende sall staen als een muer recht op huer selven. Des anderen dages sall die see also neder vallen ende sinken datmen sij cume salle mogen sien. Des derden dages soelen hem alle die wonder die in der see sijn op richten boven den wateren ende soelen groet geluut geven. Des vierden dages sall die see birnen ende alle die watre mede. Des vijften dages soelen die bome ende alle crude bloet sweten. Des vi dages soelen vallen alle tymmerincgen. Des vii dages³⁹ soelen die sterren te gader slaen. Des viii dages sall alle die werlt doir ertbevincge sijn. Des ix dages sall berch ende dall gelijc werden. Des x dages soilen alle die ghene die hem geborgen hadden, ut haren holen comen ende soelen alle om ende omme gaen, recht als ontsinde lude. Des xi dages sall tghebeente all der doder gaen staen op haer graff. Des xii dages soelen die sterren vallen vanden hemel. Des xiii dages soelen alle die leven, sterven om dat sij op soelen staen mit andere doeden. Des xiiii dages sall birnen onsterste vanden hemel ende vander erden. Des xv dages sall werden een nu we ertrijke ende een nuwe hemelrijc ende dan sall sijn een gemeyne op verstentenisse.⁴⁰

36 Vgl. Delumeau 1978, p. 201-202.

37 Petrus Comestor, Historia scholastica, In evangelia, hst. cxli (PL 198, kol. 1611); Graesse 1969, p. 6-7.

38 Vgl. bijv. Troelstra 1903, p. 244-246, m.n. 244 n. 1; Eligh 1996, p. 240-248.

39 vii dages; vii sevendages hs.

40 Hs. Berlijn, sbpk, Ms. germ. fol. 1026, fol. 19ra-19rb

[p. 137]

In de Berlijnse bundel zijn de voortekens dus gekoppeld aan dagen. In de andere bundels is dat niet zo. In de Kopenhaagse bundel (Een nuttelijc boec den kerstenen mensche) staan de vijftien tekens na de behandeling van de evangelieperikoop min of meer als toegift die uitloopt op een bespreking van het laatste oordeel. In de Parijse bundel worden de vijftien tekens meteen in de expositie aangestipt maar niet allemaal netjes opgesomd:

Siet dese ewangelie spreect van grouweliken tide die sal sijn inder toecomst dat god ten ordele comen sal, want wi vinden bescreven xv poenten die alte vreeselijc sijn. Die scrivet ons sente Ieronimus. Die selen ghescien binnen xv daghen eer god ten ordele comt, daer ons nu alte lanc af waerre te sprekene. Maer doch willicker ons somech seggen. Want, alsoe alse sinte Jheronimus scrijft, zoe selen alle berge ende alle kercken ende alle gestichte ter neder vallen...⁴¹

In de Zwolse preken worden de tekens niet meer afzonderlijk genoemd, maar wie de vijftien tekens van Hiëronymus kent, kan ze her en der in de tekst herkennen, zoals in de opsomming van de tekens die in de zee zullen geschieden.⁴²

41 Hs. Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, 8207, fol. 3v.

42 Vgl. De Vries 1949, p. 26.32-27.4.

Tekenen aan zon, maan en sterren

Zoals gezegd, bestaan de evangeliepreken die hier onderzocht worden, over het algemeen uit een aantal tamelijk zelfstandige toelichtingen, die tezamen niet een discursief, doorlopend geheel vormen. De preek in de Zwolse bundel suggereert een samenhangende beschouwing te zullen geven, doordat vooraf een indeling wordt gegeven:

In deser heiligher ewangeli sijn iii punten te verstaen⁴³ tot onser leer. Dat eerste is hoe die teyken in der sonnen ende in der manen ghescien sullen. Dat ander is wat teykenen in die aerden ghescien sullen ende in den meer. Dat derde is hoe god alle dinc te rechte lonen sal.⁴⁴

De drie onderdelen die op deze manier aangekondigd zijn, worden in de preek duidelijk gemarkeerd.⁴⁵

1.

Dat eerste is hoe die teyken in der sonnen ende in der manen ghescien sullen. De wonderlijke dingen die er met de zon en de maan zullen gebeuren, worden allegorisch geïnterpreteerd. De zon is de paus, die verduisterd is door gierigheid. De bloedrode maan staat voor de wereldlijke heersers, die onschuldig bloed hebben vergoten. De sterren zijn de gewone mensen, die gevallen zijn in zonde doordat ze niet goed geleid worden door hun geestelijke en wereldlijke leiders. Deze voortekens voor het einde der wereld zijn al uitgekomen volgens de Zwolse bundel. Hier wordt het einde der tijden geïnterpreteerd in de lijn van eigentijdse maatschappijkritiek.

43 versta hs.

44 Hs. Zwolle, Gemeentearchief, coll. GAZ 20, fol. 4r; vgl. De Vries 1949, p. 24.15-19.

45 Vgl. De Vries 1949, p. 24.20; p. 26.18, 32-33; p. 27.12.

[p. 138]

	Deze tekens zullen ook nog letterlijk gebeuren, onmiddellijk voor het einde der tijden: de zon zal verduisterd worden, de maan bloedrood en de sterren zullen (schijnen te) vallen.
2.	Dat ander is wat teykenen in die aerden ghescien sullen ende in den meer. De gebeurtenissen die op aarde (2a) en in de zee (2b) zullen plaatsvinden, worden beschreven als uitzonderlijke natuurverschijnselen en dus letterlijk geïnterpreteerd.
3.	Dat derde is hoe god alle dinc te rechte lonen sal. Dit derde onderdeel bespreekt gebeurtenissen die niet in het evangelie van de tweede zondag in de advent staan. Het laatste oordeel wordt aangekondigd door bazuingeschal; de doden zullen opstaan; heidenen joden en christenen zullen zich verzamelen in het dal van Josaphat. Dan komt Christus en worden hem zijn lijdenswerktuigen gebracht. De bokken worden gescheiden van de schapen. En dan volgt nog een beschrijving van de hellestraffen, toegelicht met het exempel van de drie gulzige monniken.^46

Tot slot wordt nog teruggegrepen op het gekozen thema (Tunc videbunt filium hominis, Lc. 21,27). Naar aanleiding van dit thema wordt nog rudimentair een themapreek ontwikkeld. Daarvan wordt een vierledige divisio aangegeven: [1] Men kan een rechter hier op aarde wel bedreigen, maar bij het laatste oordeel niet; [2] men kan een rechter hier wraken, maar daar niet; [3] men kan hier een rechter omkopen, maar daar niet; [4] men kan hier de uitvoering van het vonnis uitstellen, maar daar niet.⁴⁷

In de Zwolse preek gaat dus een morele, maatschappijkritische interpretatie vooraf aan een letterlijke interpretatie van de voortekens van het einde der tijden.

In de Berlijnse preek vertoont de evangelieglos weinig samenhang. Eerst worden los van elkaar de voortekens van het einde der tijden besproken naar Hiëronymus en naar Lc. 21,10-11, waar sprake is van oorlogen en aardbevingen. Dan volgt de passage over de tekens aan zon, maan en sterren. Daarna worden de andere bijbelverzen van de evangelieperikoop stuk voor stuk geïnterpreteerd, zonder verband te leggen met de voorafgaande interpretatie.

De tekens in de lucht worden geestelijk geïnterpreteerd: de zon is Christus; de maan is de Kerk; de sterren zijn de goede mensen.

De zon ondergaat vier veranderingen. Deze worden met verschillende bijbelplaatsen beargumenteerd. Deze vier veranderingen worden geestelijk geïnterpreteerd en op Christus (de zon) betrokken. De zon wordt als een haren zak: Christus nam de menselijke gestalte aan, waarbij het naaien van de zak wordt uitgewerkt als de annunciatie. De zon wordt voor eenderde aangetast: Christus heeft in het lichaam geleden, een van zijn drie naturen: God, ziel, lichaam. De zon blijft staan: Christus ‘stond’ aan het kruis. De zon gaat achterwaarts: Christus gaat weer terug door zijn verrijzenis en hemelvaart.

Deze vier veranderingen geschieden ook in de maan (de Kerk) en in de sterren (ieder goed mens). De veranderingen in de Kerk worden niet afzonderlijk uitgewerkt. Misschien laat de auteur de Kerk samenvallen met de gemeenschap van alle

46 Vgl. De Vooys 1926, p. 301-304 over dit exempel, dat ook in Ruusbroecs Vanden kerstenen ghelove voorkomt.

47 Vgl. De Vries 1949, p. 30.

[p. 139]

goede mensen. De viervoudige verklaring wordt slechts schetsmatig uitgewerkt en zou het geraamte van een themapreek op Lc. 21,25 kunnen vormen; ze hoeft daartoe alleen maar geamplificeerd te worden en gestoffeerd met auctoritates (citaten uit bijbel en kerkvaders): donker worden is zich schamen over zonden in de biecht; aangetast worden is berouw hebben; stilstaan is genoegdoening voor de zonden; achterwaarts gaan is terugkeren naar een deugdzaam leven.

De tekens worden in de Berlijnse preek niet letterlijk geïnterpreteerd.

Een nuttelijc boec den kerstenen mensche (Kopenhaagse bundel) is heel volledig. Het behandelt achtereenvolgens de bijbelverzen van de evangelielezing, waarbij de gelijkenis met de vijgeboom slechts naverteld wordt en niet toegelicht. Daarachter zijn dan nog toegevoegd: de vijftien tekens van Hiëronymus en het laatste oordeel.

De tekens aan zon, maan en sterren worden besproken in het kader van alle tekens die plaatsvinden (Lc. 21,25-26). Die tekens worden in vier categorieën onderverdeeld:

¶ Vierderhande beweghinghe werden beroert int ewangelium van huden van vierderhande creaturen die god heeft ghescapen, ¶ daer die eene of is hemelsche, ¶ die ander aertsche, ¶ die derde redelike ¶ ende die vierde verstandelike.⁴⁸

Daarmee worden achtereenvolgens aangeduid: [1] zon, maan en sterren; [2] tekens op het land en in de zee, [3] de mensen (die bevreesd worden, Lc. 21,26a), [4] engelen (Lc. 21,26b), en wordt ook een alternatieve interpretatie (vel aliter) geboden: hemellichamen. De veranderingen van zon, maan en sterren wordt, weliswaar met bijbelcitaten, maar toch nogal natuurkundig aangepakt, waarbij veel aandacht uitgaat naar het feit dat de sterren slecht schijnbaar vallen.

De Parijse en de Goudse preek zijn het kortst. De Parijse preek bespreekt het evangelie niet als zodanig, maar geeft de vijftien voortekens van Hiëronymus en stevent rechtstreeks af op de wederkomst van de Mensenzoon, die komt om te oordelen.

In de Goudse bundel heeft de preek een tweeledige indeling: de voortekens en het laatste oordeel. De voortekens worden letterlijk geïnterpreteerd als astronomische en meteorologische verschijnselen, die dienen om ons vrees aan te jagen voor het oordeel. De beschrijving van het laatste oordeel in het daarop volgende punt is heel conventioneel en stemt overeen met wat we bij de andere preken hebben gezien.

48 Hs. Kopenhagen, kb, Thott 170, fol. 14ra.

Besluit

De verschillen tussen de preken tonen aan dat er geen onderlinge afhankelijkheid is. De auteur of samensteller van een nieuwe bundel epistel- en evangeliepreken zal niet te rade gegaan zijn bij zijn Middelnederlandse voorgangers, als we mogen afgaan op dit onderzoek met al zijn beperkingen. Ondanks die onafhankelijkheid van de verschillende preken op het evangelie van de tweede zondag van de advent zijn er toch

[p. 140]

constanten aan te wijzen in de behandeling van het einde der tijden in deze evangeliepreken. De meeste evangeliepreken bespreken niet de hele evangelieperikoop maar maken een selectie daaruit en in vijf van de zes gevallen worden de tekenen aan zon, maan en sterren besproken. Alleen Een nuttelijc boec bespreekt de hele perikoop. De vijftien voortekens die op naam van Hiëronymus staan, worden ook in de meeste preken vermeld. Verder gaat er veel aandacht uit naar het laatste oordeel. De gegevens daarvoor worden wel ontleend aan het evangelie, maar niet aan de lezing van de tweede zondag van de advent.

Er wordt dus tegelijk meer en minder besproken dan de evangelieperikoop. De preek staat dus enigszins vrij tegenover het evangelie van de betreffende zondag. Het lijkt wel of die vrijheid toeneemt, samen met de neiging tot kortheid. De Parijse en de Goudse bundel, beide uit de vijftiende eeuw, en misschien zelfs beide uit de tweede helft van die eeuw, hebben de kortste verklaringen. Zij blijven ook het minst bij de evangelieperikoop of zijn zeer selectief. Aan het andere uiterste staat Een nuttelijc boec, die de langste glosse heeft, waarin het grondigst op de evangelietekst wordt ingegaan en waaraan zelfs een traktaat over de Antichrist is toegevoegd.

Dit vergelijkende onderzoek zegt niet alleen iets over de manier waarop de thematiek van het einde der tijden in de Middelnederlandse evangeliepreek wordt behandeld. Het biedt ook een nadere kennismaking met het genre van de perikopenpreek zoals dat in het Middelnederlands gestalte heeft gekregen. Het genre bestaat al tamelijk vroeg, rond of voor 1300 en blijft de hele periode van de latere middeleeuwen door bestaan en zich vernieuwen: de Zwolse preken in het derde kwart van de veertiende eeuw, Een nuttelijc boec aan het eind van die eeuw, de Parijse en Goudse bundel in de vijftiende eeuw (daarnaast zijn er nog de zeer beperkt en onvolledig overgeleverde Brusselse en Nijmeegse bundel, die niet voor dit onderzoek in aanmerking kwamen).

De globale structuur van deze preken is heel conventioneel: inleidende formulering, perikoop in het Middelnederlands, toelichtende preek. Alleen de Zwolse preek combineert de perikopenpreek met de themapreek, een combinatie die karakteristiek is voor modus laicalis. De vertalingen van de evangelieperikopen zijn onafhankelijk van elkaar gedaan en vermoedelijk heeft men geen bestaande vertalingen gevolgd. Alleen de Parijse bundel doet dat en ontleent zijn tekst aan de Middelnederlandse evangelieharmonie.

De predikatiefictie wordt soms zeer nadrukkelijk gestalte gegeven. In de Parijse bundel is de suggestie van een ‘hier en nu’ in de kerk onmiddellijk na het evangelie heel sterk. De Berlijnse bundel daarentegen is in dit opzicht heel neutraal.

Het genre van de evangeliepreek had blijkens deze steekproef formeel en inhoudelijk een zekere speelruimte. De preken moeten geschreven zijn zonder de oudere prekenbundels te raadplegen. Ondanks de onafhankelijkheid van de verschillende preken op het evangelie van de tweede zondag van de advent zijn er toch grote overeenkomsten. De inhoud is over het geheel genomen conventioneel en blijft dicht bij de bijbel. De auteurs hebben niet de gelegenheid te baat genomen om donderpreken te schrijven. Dit geldt zelfs voor de preken uit de rampzalige veertiende eeuw waaraan men zo graag een apocalyptische stemming toeschrijft. Het onderwerp bood anders voldoende mogelijkheden om spectaculaire en angstaanjagende taferelen te schetsen

[p. 141]

en om met hel en verdoemenis te dreigen. De belangrijkste overeenkomst in de Middelnederlandse evangeliepreken over het einde der tijden ligt in de gematigde, zelfs zakelijke toonzetting.

Summary

How do Middle Dutch sermons on the gospel describe the end of the world? In this paper five sermons on the second sunday of the Advent are investigated, which we find in sermon collections per circulum anni.

These sermons consist of a vernacular rendition of the gospel of the day and a commentary to it. Most sermons do not discuss the complete gospel but select verses to comment on. All sermons discuss additional subjects, such as the fifteen signs of St Jerome and the Last Judgement.

Differences between the sermons make clear there is no interdependence. The author or compilator of a new sermon collection did not use the older collections. Yet, in spite of the independence of the sermons, there are many parallels and the contents are very conventional. It would have been possible to write on the subject in a spectacular and terrifying way, but the tone in the sermons is moderate and sober.

Adres van de auteur:

Ruusbroecgenootschap, Ufsia

Prinsstraat 13

b-2000 Antwerpen

Literatuur

Anrooij,W. van: ‘Nieuwe biographica over Willem de Biechtvader’, in: Ons Geestelijk Erf 69 (1995), p. 47-52

Bergsma, J. (ed.): De levens van Jezus in het Middelnederlandsch. Leiden, [1898].

Bruin, C.C. de (ed.): Het Amsterdamse lectionarium. Leiden, 1970.

Delumeau, Jean: La peur en Occident (XIV^e-xviii^e siècle). Une cité assiégée. Parijs, 1978.

Denaux, Adelbert, en Marc Vervenne: Synopsis van de eerste drie evangeliën. Leuven-Turnhout, 1986.

Deschamps, J.: ‘De verspreiding van Johan Scutkens vertaling van het Nieuwe Testament en de oudtestamentische perikopen’, in: M.J.M. de Haan e.a. (red.), In navolging. Een bundel studies aangeboden aan C.C. de Bruin. Leiden, 1975, p. 159-179.

Druten, H. van: Geschiedenis der Nederlandsche Bijbelvertaling. Leiden, 1895-1896 (dl. I, stuk 1-2), Rotterdam 1897-1905 (dl. II-III).

Eligh, Pieter: Leven in de eindtijd. Ondergangsstemmingen in de middeleeuwen. Hilversum, 1996.

Graesse, Th. (ed.): Jacobi a Voragine Legenda aurea. Osnabrück, 1969 (reprint van 3^e druk, 1890).

Harper, John: The forms and orders of Western liturgy from the tenth to the eighteenth century. Oxford, 1991.

Jungmann, Josef Andreas: Missarum sollemnia. Eine genetische Erklärung der römischen Messe. Wenen, 1948 (2 dln.).

Koenders, A.J.: Volkshandboek der liturgie. Turnhout, 1939.

[p. 142]

Kwakkel, E.: ‘Nieuwe fragmenten en een oude traditie. Utrecht Catharijneconvent bmh Sj fragm h 70 en de overlevering van de Middelnederlandse evangeliën(harmonie)’, in: Queeste 6 (1999), p. 166-190.

McGinn, Bernard: De Antichrist. De geschiedenis van tweeduizend jaar aardse verdorvenheid: oorsprong - betekenis - doel. Baarn, 1994.

Mertens, Thom: ‘Middelnederlandse bijbelvertaling’, in: Ria Jansen-Sieben e.a. (red.), Medioneerlandistiek. Een inleiding tot de Middelnederlandse letterkunde. Hilversum, 2000, p. 275-284.

Nijhoff, Wouter, en M.E. Kronenberg: Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. Den Haag, 1923-1971.

Schnell, Rüdiger: ‘Konstanz und Metamorphosen eines Textes. Eine überlieferungs- und geschlechtergeschichtliche Studie zur Volkssprachlichen Rezeption von Jacobus' de Voragine Ehepredigten’, in: Frühmittelalterliche Studien 33 (1999), p. 319-395.

Troelstra, A.: De toestand der catechese in de Nederlanden gedurende de vóór-reformatorische eeuw. Groningen, 1901.

Troelstra, A.: Stof en methode der catechese in Nederland vóór de Reformatie. Groningen, 1903.

Vooys, C.G.N. de: Middelnederlandse legenden en exempelen. Bijdrage tot de kennis van de prozalitteratuur en het volksgeloof der Middeleeuwen. Groningen-Den Haag, 1926 (herziene en vermeerderde uitgave).

Vries, Thom. J. de (ed.): Duutsche sermoenen door Magister Joan Cele. Zwolle, 1949.

Warnar, Geert: ‘Het Nuttelijc Boec en het Hollandse hof. Over het ontstaansmilieu van een laat-middeleeuwse prekenbundel’, in: Spektator 18 (1989), p. 290-304.

Zieleman, Gerrit Cornelis: Middelnederlandse epistel- en evangeliepreken. Leiden, 1978.

Zieleman, Gerrit C.: ‘De evangelielessen in de zogenaamde Zwolse preken’, in: Ons Geestelijk Erf 64 (1990), p. 254-275 [tevens in: Elly Cockx-Indestege e.a. (red.), Spiritualia Neerlandica. Opstellen voor Dr. Albert Ampe S.J. Antwerpen, 1990, p. (554)-(575)].

Zieleman, Gerrit C: ‘Der Verfasser der sog. Zwoller Predigten des späten 14. Jahrhunderts’, in: Volker Mertens en Hans-Jochen Schiewer (red.), Die deutsche Predigt im Mittelalter.Tübingen, 1992, p. 223-255.

Zieleman, Gerrit C.: ‘Geert Grote, de zogenaamde Zwolse preken en de astrologie’, in: H. van Dijk e.a. (red.), In de zevende hemel. Opstellen voor P.E.L. Verkuyl over literatuur en kosmos. Groningen, 1993, P. 39-43.