Politieke balladen, refereinen, liederen en spotdichten der XVIe eeuw

[p. I]

[Inleiding]

De geschiedenis des nederlandschen oorlogs tegen Spaenje gedurende de XVI^e eeuw, welk hier te lande tot onder Albertus voortduerde, kan in twee wel afgeperkte tydvakken verdeeld worden. Het eerste loopt van het jaer 1566 tot 1577; alsdan bemerkt men eene volkomene eensgezindheid by alle onderling verdeelde partyen des lands om gesamenlyk alle middelen intespannen tegen de wreede handelwys, het willekeurig bestuer van Philips II, en ware 't mogelyk Vlaenderen van alle onderhoorigheid aen Spaenje te ontheffen. Zoo zien wy in dit tydgewricht de klooster-monniken, wier landeryen door het oprechten der bisdommen werden besnoeid, de groote Gemeenten, wier macht men trachtte te fnuiken, en de hooge Leenadel wiens aenzien ook bedreigd werd, hand aen hand en nauw

[p. II]

verbonden tegen over den vreemden despoot staen, die door het invoeren van een al-omvattend centralbestuer deze landen onder een' monarchale regeringsvorm voor zyn scepter wilde doen buigen. Dan ook was het dat de algemeene standen dezer gewesten de Spaenjaerden, na dat zy ongehoorde gruwelen in meer plaetsen hadden aengerecht, tot vyanden van land en vorst verklaerden, en den 8 november 1576 te Gent, het verbond sloten, dat in de geschiedenis onder de benaming van Gentsche Bevrediging bekend staet.

Het tweede tydvak neemt kort op deze Bevrediging een begin, en kan tot aen het Twaelfjarig Bestand vervolg worden, als wanneer, door onderlinge verdeeldheid bestreden, en door den hertog van Parma met een machtig leger bevochten, het land onder burgerlyke beroerten en uitlandsche krygen te zuchten lag. By dezen ommezwaei van zaken trokken de waelsche landschappen (Artois, Henegouwen en Douai) zich uit het nederlandsche verbond, en erkenden 't gezag niet meer der generale staten van Brussel; zy sloten een afzonder verdrag te Atrecht den 6 january 1579 en vermeerderden niet weinig de inwendige onlusten, onder den naem van Malcontenten, Misnoegden of Ongewilligen, welke welhaest tot een tractaet met de Spaenjaerden werden overgehaeld, waer door deze in staet gesteld werden Maestricht tot de overgave te dwingen en Antwerpen te belegeren.

De historieke liederen der XVI^e eeuw, welke wy hier uitgeven, werden gedurende dit tweede tydvak opgesteld, en door een' spaensch-gezinden in eenen bundel versameld. Zy behelzen als 't ware de zedelyke beweegraderen, waerdoor deze party bezield en tot de bedryven aengespoord werd, welke van 't jaer 1577 tot 1584 in eene reeks onheilen voor het land uitliepen en eene bloedige bladzyde in onze volksgeschiedenis vervullen. Dit werk kan tot tegen-

[p. III]

hanger dienen aen het Geusen lietboek ¹, dat de klaeg- en zegezangen der Patriotten of Staetsgezinden behelst, welke te Gent Leeuwen werden geheeten, en onder die benaming in deze gedichten veeltyds voorkomen. Diergelyke volkszangen maken den lezer soms beter bekend met de innige gevoelens van beide partyen, die ons land zoo lang in onrust hielden, dan kronyken of ernstige proza-opstellen zouden vermogen te doen. De kronyken van dien tyd, hoe belangryk ook onder vele opzichten, geven meestal zonder eenige beredenering of verklaring slechts de bloote bedryven aen, welke dan dagelyks werden verricht. De Refereinen ² integendeel zyn de stemme des volks, die als een stormwind by het uitbersten eens onweders bruischend woedt en alles slecht wat hem wederstand biedt; zy klinkt snerpend en bytend in tegenspoed en ongeval; schallend en vreugdig by gelukkige omstandigheden en gewenschten uitval der ondernomen tochten. - Gemelde verzameling van Gedichten behelst liederen, balladen, samenspraken, maer vooral Refereinen. De voordragt in refereinen was de meest gebruikte en geliefde dichtvorm dezer eeuw; het was in dit hulsel dat de belangrykste onderwerpen, staetkundige zoo wel als godsdienstige, onder het volk werden verspreid en door zang en muziek begeleid, niet

1 Het geuzenliedboek zag op het einde der XVI^e eeuw het licht, en neemt een aenvang met het jaer 1566 tegen de spaensche gruwelen, de inquisitie, den cardinal van Granvelle, den hertog van Alva, den 10ⁿ penning, enz. Eenige der liederen zyn onderteekend, en onder deze dichters bemerkt men: Cornelis Van Damme; Joris Silvanus of Wibo van Pitthem, J. Vander Voort, A. Bisdom, Haecht, enz.

2 In Percy's Reliques of ancient englysch poetry staen twee balladen betrekkelyk dit tydvak over heldmoedige krygsdaden door engelsche hulpbenden tegen de spaensche heirkracht des hertogen van Parma verricht. De eene bezingt de dapperheid eener juffer, Marry Ambree genaemd, welke zich, gedurende het beleg der stad Gent, in 1584, door hare onverschrokkenheid en edelmoedigheid onderscheidde. De andere heeft tot opschrift: Brave lord Willoughbey en verhaelt den moed en 't beleid dezes bevelhebbers in een stryd tegen Parma, omtrent Zutphen, ten jare 1586.

[p. IV]

zelden eene groote begeestering by de gansche natie deed ontstaen. De rederykkamers schreven gewoonlyk, op vastgestelden tyd, 't zy alle drie weken of alle maenden, eene vrage uit onder hare leden, welke in een referein moest beantwoord worden. In die onrustige tyden waren de staetstwisten gewoonlyk het onderwerp harer uitschryvingen, en het is te veronderstellen dat vele der hier opgenomene dichtstukken, namelyk degene welke plaetsnamen tot onderschrift hebben, als Audenaerde, Axele, Kortryk, Ipre, enz. aen diergelyke kamerconcoursen hun bestaen te danken hebben. Andere dragen de namen der dichters, onder welke men bemerkt Cornelis Columbanus Vrancx, prelaet van St. Pieters-abdy, Loys Heinderijcx, Charles Van Auweghem en Anna Bijns. Twee refereinen dezer geestelyke dochter van Antwerpen komen er in voor (bl. 129 en bl. 189), en schoon zy de jaertallen dragen van 1579 en 1580 staet het nochtans vast dat zy reeds in het begin der XVI^e eeuw werden vervaerdigd, daer zy ten jare 1528 in de eerste uitgave van Anna Bijns Refereinen ¹werden opgenomen: het is te veronderstellen dat zy by het ontstaen dezer onlusten op nieuw werden gedrukt en andermael verspreid. Eenige gedichten zyn slechts met de voorletters der namen onderteekend: één met P.S.N., één met C.A.; elf stukken dragen de letters L.H.M. en twee I.H.B., welke laetste ongetwyfeld voor den naem Horenbaut zal te houden zyn, daer by een dezer de naem by verkorting Horenb. is bygevoegd. Andere zyn met spreuken voorzien, als Bot al willens; ic mercke de jonste,

1 Deze uitgave draegt ten titel: Dit is een schoon ende suverlic bouxken, inhoudende veel scone, constige refereinen,... seer wel ghemaect van der eersame ende ingeniose maecht Anna Bijns. Antwerpen, bi my Jacob van Liesvelt, in 't jaer 1528, den 9 in oogstmaent.

[p. V]

enz. Het glossenlied dat men in dezen bundel (bl. 112) aentreft op den Magnificat, wordt ook gedeeltelyk gevonden in een HS., dat vroeger aen M. Willems toebehoorde en nu ter Nationale bibliotheek te Brussel berust ¹.

Het HS., waer naer wy deze gedichten op last van de Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen uitgeven, is het eigendom van gemeld genootschap. Het is een boekdeel in-8º op papier, in een schoon geschrift des tydvaks, waertoe deze liederen behooren.

Ph. Blommaert.

1 De heer J.F. Willems gaf dit HS. tot opschrift: Refereinen en andere gedichten van Anna Bijns, hetgeen geenszins bewezen is. Zie bl. 253 Uebersicht der Niederländischer Volksliteratur, Mone.