Pogen. Jaargang 1

[p. 183]

Felix de Boeck
door Wies Moens

PROSPER de Troyer, die een broeder naar de geest van hem is, zou zijn portret schilderen. Op het voorplan: de artiest. Het fijn-gesneden romeins gelaat, in lijst van kroezelige volbaard en donker-golvende haren, bloemt op uit het zware rustende bovenlijf. De schilder houdt in zijn hand een appel: de tragiese vrucht, donker en vochtig van rijpe zomer. Op het achterplan: de rode lijn der hoevedaken, glimmend in de zon, als een vurige kroon gezet rondom het smaragd van de boomgaard, waar tegen een der stammen de witte ladder opklimt van de fruitlezer. De rekwisieten hebben méér dan een anekdotiese, of dekoratieve betekenis. Zij zijn er om de psychiese volkomenheid zelf van het portretschilderij, zoals de eksotiese bloemen behoren, onafscheidbaar behoren, bij het konterfeitsel van de jonge erotiese dichter Albert van Hoogenbemt. Aldus het werk van De Troyer.

_**_*

Een mystieker is Felix de Boeck, een in zich-zelf gekeerde; een stille wiens zwijgen krachtiger spreekt tot de ziel dan de luide leuzen van vele woelzieke modernen.

Hij woont te Droogenbosch, op de hoeve van zijn ouders. Hij bewerkt met de boeren de goede vriendelike aarde, rookt zijn pijp, belet de seizoenen, stopt de bezoeker zijn zakken vol pruimen en rijpe peren, en zwijgt. En schildert! ‘Dageliks veertien à zestien uur zwaar buitenwerk. Twee uur kontemplatie en geestelike arbeid. En voorts slapen. Zes dagen werken en één Zondag nogmaals werken, maar dat is een dag van glorie en zaligheid, soms ook van ware ontmoediging en machteloosheid’. Een oude muzieklessenaar doet dienst als schildersezel. Wonderbare broederschap der dingen: het werk van Felix de Boeck is vervuld van de muziek der ziel. Het is: kleur-geworden zielsmuziek - o, de duistere cijfertaal, waarin voor ieder op diverse, immer mirakuleus-klare wijze de heimelikheden van het leven worden uitgezegd! -

Terwijl de schilder, een voor een, zijn doeken en kartons te voorschijn haalt, loopt hij binnensmonds te neurieën. Af en toe pakt hij je stevig bij de arm. Hij lacht. Daar komt een groot, sereen geluk over je.

[p. 184]

[p. 185]

Maar dan worden je blikken als vastgeklonken aan het schilderij, dat hij zo pas vóór je heeft gezet tegen de wand. Je zit, van aanschijn tot aanschijn, vóór het mysterie van een verblindend kunnen, een fascinerende kunst waarvan een ontroering uitgaat, die je raakt tot in de verborgenste vezelen van je wezen, niet uitdrijft in vertroebeldheid, doch zacht en klaar verstilt in schouwende aandacht. Dat is het moment waarop de schoonheid tot je spreekt, en dat je wou maken tot een eeuwigheid, vervuld van dezelfde eindeloze muziek.

Het mysterie is de kracht van deze gezegende kunstenaar, nederig onder de nederigen - ‘Ik zou er graag toe komen bijna helemaal te vergeten dat ik artiest ben, en als ik soms iets te zeggen heb - het heel simpel zeggen en daarmee uit, bijna zoals de kinderen doen...’ - modern, niet door uiterlik vertoon, maar in de rijke diepten van zijn artistiek geweten. Vóór zulk een kompositie van hém, waarin ieder kleurvlak als een van de vele treden is, waarlangs de toeschouwer neerdaalt tot het ondoorgrondelike grijs, waaruit ieder ogenblik nieuwe kleursymfonieën opstijgen en zich uitzetten over het schilderij, sta je ingetogen, huiverbevangen, als vóór een tabernakel, dat plots moet opengaan op het wonder.

Daar zijn, uit zijn vroegste periode, een reeks schilderijen met zonnen: morgen-, middag- en avondlandschappen, streng van kompositie, bijna geometries van lijn, en door de orde en de klare schittering der kleuren van ene als het ware musicerende schoonheid. ‘Nog een zonneken’ zegt de Boeck. Maar het druipt letterlik zonnen uit de strakdoorvlamde hemel over het karmijnen land! Dan, als een apothéose, verschijnt: het portret van moeder, in een sneeuwval van sterren en lichtende hemelbollen!

Tussen de andere portretten, van zijn vader, van boeren uit zijn dorp: het portret-in-geel van zijn broeders vrouw, geschilderd in de dagen van het grote, schrijnende verdriet, terwijl de man, in een van de vele Belgiese kerkers, zich een dodelike ziekte op de hals haalt, waaraan hij later in het hospitaal zal uitbloeien. Hopeloos wee van deze jonge vrouw, zich-zelf verterend verlangen; tegenover dat eindeloze leed: de kunstenaar, de broeder. Het portret: een aanklacht, en tegelijk een daad van het substielste, het tederste erbarmen! - Daar is nog een portret van Vincent van Goch, die Felix de Boeck nooit heeft gezien, maar in wie hij hartstochtelijk de Martelaar van de Kunst vereert.

[p. 186]

Smart is over de hoeve te Droogenbosch heengegaan en heeft in het gemoed van de artiest haar donker spoor nagelaten. Daar is in zijn komposities uit de jongste tijd een ingetogenheid, een schemervolle aandacht, waarop de scherpe dingen des levens lichtend ontheven staan in gracievolle wendingen van kleurlijnen. Vereenvoudigde arabesken, waarin wij de zachte lijn van bloemen, de kristallijnen lijn van sneeuwsterren, de romantiese lijn van een bladval herkennen. Zijn grondkleuren zijn geworden: de innige deemsterheden van binnenhuistoevlucht, waarin het verdriet is schuilgegaan, de droom en de herinnering. Daarover flitsen vermiljoenen pijlen van kracht, lichtende draden van hoop en geloof; daarop borduurt hij zijn amoereuze, kabalistieve motieven. Over het werk van zijn kameraden, die het abstrakte harmonizeren van kleurvlakken tot gemeenschapskunst promoveerden, spreekt hij met ontzag. ‘Het is sterk’ zegt hij. Maar even daarna komt er een droeve trek om zijn mond: ‘Daar zit geen ziel in’ klaagt hij. In hun diskussies mengt hij zich niet. Hij kan begrijpen en waarderen. Maar alleen, verborgen in de wilde boomgaard te Droogenbosch, waaraan de schelle geruchten van de wereld komen sterven, geeft hij zich over aan zijn grote, liefdevolle droom, en schept.

De enkelen, die het geluk hebben zijn vrienden te zijn, dragen deze vriendschap mee door hun leven tot een voortdurende, innerlike verrijking.

_**_*

Ziel en Muziek: het dubbel leitmotiv van dit opstel over een van de meest interessante jonge schilders in Vlaanderen. Deze kunstenaar die de zinnelik-waarneembare levensvormen minder bekoren, wiens esthetiek als het ware is opgebouwd aan de donker-gouden wijsheid van Lao-Tse, waar deze verkondt: ‘Door het wezenlike van ieder ding is, dat het zich voordoet aan onze geest, maar door het onwezenlike, dat het ons wordt tot een vreugde’, heeft zich, noodzakelikerwijze in een voor velen nog duistere, onverstaanbare kleure-spraak moeten uitdrukken. Zo schept de taal, wanneer de bepalende klankkompleksen door hun felle duidelikheid geen spel meer laten aan de naar avontuur en mysterie hunkerende fantazie van de mens, het duisternis-vervulde woord in de Poëzie. Zo ontdekt de mens, voor de onverklaarbare drang in hem, zijn ongewisse vreugden en ekstazen, een nieuw uitdrukkingsmiddel: de muziek. Zo vindt een schilder tot

[p. 187]

wie het woord van Ruusbroec weer is doorgedrongen: ‘Der creaturen menigvuldigheid maakt ons klein en kort, zodat wij God niet zien kunnen’, ten slotte deze nieuwe, niet langer aan de natuur ontleende vormen, die aan het schilderij, door zijn volkomen negatie van de wezenlike verschijning der dingen, een nieuwe geestelike betekenis verlenen.

De niet-aan-begrip-gebonden klanken in de muziek vertalen het diepst-innigst gebeuren in de mens. Dàt had ik vóór ogen, toen ik de Boeck's meest-eigen werk noemde: kleurgeworden zielsmuziek.

Het mag dan al, na het faljiet van het kubisme en de ontzieling van de zogenaamde abstrakte schilderkunst, door de néo-classicisten weer als hoogste opgave worden aanschouwd: opnieuw een hand te leren schilderen zo natuurgetrouw als dat maar enigzins mogelik is, - het hoeft nauweliks betoogd te worden dat het de meesten onder deze moderne kunstenaars mangelt aan eenheid en vastheid in hun geestelike struktuur, aan innerlike gebondenheid, opdat zij hun nieuwontwaakte zin voor de realiteit in trouw en waarheid zouden kunnen vergelijken met het realisme der primitieves, op wie zij zich voortdurend menen te moeten beroepen, dàt realisme hetwelk door zijn dienstbaarheid aan de religieuze idee (Gods verheerliking in de schepping) steeds een uitdrukkingsvorm bleef van de middeleeuwse mystiek.

De Renaissance, waarin reeds de vroomheid en de eenvoudigsterke overgave der Middeleeuwen gans was teloorgegaan, verheerlikte het kreatuur om zijns zelfs wil. Zij vierde haar schoonheidsbezetenheid uit aan de stof, en schiep enkel stof.

Het onderwerp-loze, niet-aan zinnelik-waarneembare voorwerpen (Gegenstände) gebonden schilderij van Felix de Boeck is een moderne realiteit, het kan dat zijn in dezelfde mate als de romans van Dostojewski (in de stilte van de Kempiese bossen kwam de grote Rus tot de eenzaamheid-zoekende soldaat, en deze beminde hem!): de realiteit van de ziel die haar rijk wil vestigen op aarde.

Leerde niet de Kartuizer: dat in het slaafs nabootsen, noch in het minnend idealizeren van de natuur de ware kunst gelegen is, maar in het mededelen aan de schoonheidsvorm van onze diepste menselikheid, die alleen de vorm levend maakt? - De vorm, bij Felix de Boeck, leeft het allerdiepste leven van de ziel waarin de kunstenaarsdroom tot zuivere kinderlikheid - d.i. de meest-ongerepte menselikheid - is ontwaakt.