Pogen. Jaargang 1

[p. 92]

Staatkundige kroniek
door J. Quix.

HET zou zoo mooi geweest zijn hadden wij schamper kunnen schrijven over de dingen van na-oorlog zooals de karikaturisten van het kongres van Weenen over de pretentieuse Heilige Alliantie en den dikken Louis XVIII, roi de France et de Navarre. Maar in 1923 is Europa zoo treurig geworden dat geen Talleyrand haar-fijn zal scherpen superieure ironie. Iets te schrijven over de krisis der hedendaagsche wereldorde is banaal geworden. Maar een banaliteit van goed allooi. Men kan zich dan voelen een kleine Hoover, of een minuscule Loyd-George, of ook misschien een goed-grimmige Tchitcherin die West-Europa mottig verklaart als een oude pelsmantel, daar nog een goeden raad willen aan vastknoopen, zich zelf fier voelt een welgedaan burger te zijn van een land als Sowjet-Rusland dat ten minste nog up-to-date is georganiseerd.

Wij willen allereerst een woordje meepraten naar aanleiding van de nieuwste krisis in ‘De Standaard’ en ‘Het Vlaamsche Land’ geproklameerd, en die aanbelangt ons volk en ons streven, nl. de krisis van het nationalisme en meer bepaaldelijk van het Vlaamsch nationalisme.

Daar wordt geschreven, en dit vooral met een goede bedoeling voor de meest jonge geesten, als een wijs-aandoende raad, dat het Nationalisme niets nieuws is. Dat het veeleer, en men noemde als vergelijking het liberalisme, de reeds wankele opvatting is van een vergaand geslacht, met het merk daarop van een geleefde eeuw. Dat het opflakkerde met de fransche revolutie en zich vol ontplooide met het romantisme, dat toch teruggreep naar de nationale historie en middeleeuwsche litteratuur als zuiverste motief en inspiratie van romantische poëzie.

Nu konden wij even wijs vragen wat dan wel ‘iets nieuws’ is? en of de fransche revolutie eene niet zoo universeele omwenteling werd dat zij de bron is - causa efficiens - en het verre model - causa formalis - van onze instellingen en opvattingen. Of het liberalisme niet sterft - voor een groot part - door deloyale mededinging, door de overgave der beginselen van persoonlijke vrijheid en macht der natie aan andere partijen, ook aan de katholieke, al rust die op andere wijsgeerige grondvesten.

Maar dat zou een vraag ad hominem zijn en dus altijd een expedient dat de discussie verlegt en vervaagt.

Alleen deze vraag snijdt in de levende kern van het onderwerp: Heeft het nationalisme, dat zeker geen nieuwe post is op het doorloopende

[p. 93]

ideeën-konto van Europa, geen ander aspect in het begin der 20^e eeuw? en zijn er geen dwingende redenen die doen schreeuwen naar een oplossing?

Een staat naar den geest van Metternich was vooral administratief, en gegrond op een hiërarchische opvatting. De Kerk, de adel, de standen de parlementen voor rechtswezen, de rekenhoven, het heele zich overlevende systeem der gilden erkende hij als een hiërarchie van wezenlijke machten, bijna onafhankelijk, en in ieder geval, bijna onaangeroerd door zijn gezag. Hij wankelde tusschen twee zich rakende uitersten: naar gelang zijn despotisme meer verlicht was: de gendarm, en naar gelang de kudde blaatte en de kalveren ontroerd stonden omdat de landsvorst, met de volle majesteit van zijn historischen baard, soms binnentrad in boerenhuizen, het tweede uiterste: de ronds-de-cuirs.

In zulke staten kon de taal en de kultuur van een volk blijven vegeteeren, zonder wijd-reikende eerzucht, maar ook zonder groot gevaar.

Een voorbeeld als de Turksche staat - steeds genoemd om zijn ferociteit - toont aan hoe de naties der Serben, Bulgaren en Roemenen konden blijven bestaan met het komplex hunner bijzantijnsche overleveringen, onder den griekschen patriarch van Konstantinopel, leider van het Christen volk, met speciale wetgevingen, eigen rechtsproceduur, eigen scholen, gemeentelijke en kantonale organisaties.

Naties als Duitschland en Italie hebben langen tijd geen doordringenden wensch geuit naar een nationalen staat.

Enkele nieuwe faktors echter maakten dien wensch luid-klinkend: Met het voortschrijden der financieele en industrieele techniek, de spoorwegen en de overmatig groeiende bevolking ontstond de nivelleerende kultuurstaat naar het model van Bismarck, en zijn laatste epigoon, Mussolini.

De staat wordt groot-industrieel, voert tarief-politiek, organiseert het heele onderwijs, de millioenenlegers, een uitgebreide konsulaire handelspropaganda, en wordt de verdediger, de inkarnatie, het hoogste exponent eener nationaliteit. De kruistocht der europeesche nationaliteiten naar de eigen staatsorganisatie is ondernomen uit noodweer. Hij dateert voornamelijk uit de laatste helft der 19^e eeuw en is dus wel zeker, evenals het wakker worden van het proletariaat, een beweging herschapen door de voorwaarden van onzen tijd.

Deze enkele beschouwingen karakteriseeren reeds heerschende toestanden en voeren ons naar een tweede krisis, die nl. van den europeeschen geest.

Oude wijsheid rust. En daarom willen wij hier even meewarig stil bedenken dat het menschelijk verstand betrekkelijk is. Er zijn woorden waaraan wij jaren impliciet een vaste waarde hechten, die eerste-rangs

[p. 94]

kruisers worden in onze geestelijke slagorde, en die een farceur kan torpilleeren met een wijsneuzige vraag als: Bestaat zoo iets nu werkelijk?

My boy, bestaat er een europeesche mentaliteit?

Wij sleepen er de dreadnoughts bij van Verhaerens rethoriek:

Je suis le fils de cette race
Vorace
Dont les destins ont prévalu....

Wij gelooven inderdaad dat de europeesche geest in de 19^e eeuw wordt gekenmerkt door zijn voraciteit.

Na het sloopen der romeinsche universaalidee door de barbaren worden alle europeesche opvattingen met de pax romana ten grave gevoerd.

De middeleeuwen echter neigen nog naar integratie door de groote gibellijnsche stroomingen die, naar het voorbeeld van Dante - les deux moitiés de Dieu - een keizer wilden en een Paus.

Maar wat een wezenlijk onderscheid tusschen het Barbaarsche en het Byzantijnsche Europa! Tusschen de wereld van Heinrich Barbarossa en de geslepen fijnheid, de leepsche, vormelijkheid van het hof des Basileus, heerscher over Konstantinopel, de luisterrijke keizerstad, het door de steppenbewoners met wonderen getooide Tsarigrad.

Het humanisme is maar een gedeeltelijke poging gebleken en slechts zijn laatste uitlooper, de fransche revolutie, door Napoleon met volle zeilen gescharterd is door den storm der reaktie voortgestevend en brengt ons een zeer wezenlijk aandeel voor het vormen van den europeeschen geest.

Maar er is nog iets anders:

De fransche revolutie had de sociale inrichting der middeleeuwen ontbonden en het juridisch geraamte geknakt; de oude korporaties werden afgeschaft en ekonomisch werd het een algemeen: laissez aller, laissez passer; de wet van vraag en aanbod heerschte alleen. Het likwideeren der biens nationaux, het spekuleeren op groote schaal met assignaten en nationaal krediet luidt de nieuwe eeuw in van het kapitalisme.

Hier begint een epos van wat vroede wijze mannen het slijk der aard noemden. En al het goud der wereld werd vertiendubbeld door een ingenieuse techniek van kredietbrieven en waardepapieren.

Groot-steden ontstonden, en roofnaties uit noodzakelijkheid, met hardnekkige expansie-politiek, niet meer om wille der heerschzucht van een vorstenhuis, maar om den broode, in een bitter struggle for life.

Geen enkel europeesch land bleef aan het slot der 19^e eeuw een ekonomische eenheid: de kringloop van voortbrengst naar verbruik draaide in steeds koortsiger tempo om de wereld.

[p. 95]

Om die voraciteit te paaien werd overal gestreefd naar de volledigste technische en ekonomische organisatie. Maar om de openbare meening warm te houden voor groote ondernemingen en verre gebeurtenissen - want alle macht en bloed komt uit het volk - werd de pers geschapen, zweep der publieke opinie, en deze publieke opinie zelf werd samengesteld uit de majoordooms en lakeien eener meer of minder gegoede midden-klas. Niets weerstond aan deze koorts:

Er waren, in de groote vlakten van centraal en Oost-Europa nog naties als de Magyaren en de Polen, hoofdzakelijk samengesteld uit boeren en aristokratie, waar de noodzakelijke handel en de klein-nijverheid het monopool waren van Duitschers en de zoo nijvere joden. Sedert Kossuth hebben de Magyaren een eigen bourgeoisie, een pers, grootsteden, en Polen, waar een stad als Krakau de middeleeuwen door Duitsch was omdat zij een nijverheid binnen haar muren koesterde heeft aglommeraties zien ontstaan als Lodz, het groote katoen-centrum, ville-champignon naar Amerikaansch model.

Rusland, het laatste ommuurd kamp van Byzantium in Europa heeft sedert 1850 door het geweld van drie oorlogen - Sebastopol, Plevna, Port-Arthur - een open poort naar de vrije zee willen breken. Het heeft van 1891 tot 1901 den overmenschelijken transsiberien gebouwd en Turkestan geopend voor katoen-plantagies en modern verkeer; Russische waardepapieren zijn lang de groote vraag geweest in de europeesche effekten-beurzen. Er ontstond een publieke opinie - de intelligenzia - en een russische pers met groote dagbladen als de Novoié Wrempa.

De europeesche geest, het liberaal kapitalisme schudde het oude wrak der bureaucratie: in 1861 kwam de laten-ontvoogding, in 1864 de instelling der provinciale raden, de zwemto's, in 1905 het eerste parlement: De Douma. In deze Douma hadden de kadetten - konstitutioneel-demokraten - de overgroote meerderheid, en zij waren juist, met hun leiders als Milioukoff, de meest karakteristieke vertegenwoordigers der europeeschvoelende bourgeoisie.

De bolsjewistische staatsgreep van December 1917, die de konstituante uiteenjoeg heeft ook hen weggevaagd.

Jules Destrée schrijft in zijn boek ‘Les Fondeurs de neige’:

Il y avait en Russie des maîtres et des esclaves. On a affranchi les serfs, mais un décret ne suffit pas à faire des hommes. Les petits sont restés courbés devant les grands et les grands courbés devant le Tsar. Servitude générale. L'habitude séculaire de ployer l'échine est une mauvaise préparation à la liberté. Un décret peut abolir la tyrannie, les âmes restent faibles.

[p. 96]

En dit:

Ce peuple a été longtemps empoisonné par l'alcool. L'alcoolisme est aux moelles de la race, chronique.

Chacun sait qu'il a des répercussions lointaines héréditaires. A supposer que le Russe soit devenu sobre, il est fils et petit-fils d'alcooliques.

Faut-il s'étonner qu'il manque d'équilibre?

En dit:

Les personnages de Dostoïevsky qui nous parurent si étranges et si séduisants par leur type anormal, sont normaux en Russie. Ce n'est pas un génie excessif qui les a inventés. C'est un observateur clairvoyant qui les a transposés de la nature dans l'art. On rencontre, ici, les frères Karamazoff au détour des rues.

Er zijn nog andere essayisten die het russische probleem willen vangen onder den domper van joden-historie en het terugvoeren naar een reaktie der Ghetto's. De bolsjewiki zelf verklaren dat Marx hun profeet is. Maar heeft Marx niet, onder den invloed van Hegel, het kapitalisme gedacht als een voor-periode die de noodzakelijke reaktie moest verwekken van het proletariaat?

Dit alles verheult niet dat de europeesche geest die Amerika en Afrika in zijn sfeer trok, die het Japan der Shoguns en der daïmio's in twintig jaar heeft hervormd tot het grondwettelijk keizerrijk der mikado's, in Rusland een niet duidelijk te verklaren succes à rebours heeft geboekt. Voor de eerste maal.

Iets anders nog vermindert de waarde en het prestige van Europa.

Er was wel steeds een engelsche evenwichtspolitiek, maar metterdaad bestond altijd een zekere hegemonie: Het heilig roomsche rijk van duitsche natie, onder de Hohenstaufer, het spaansch-oostenrijksch huis onder vorsten als Karel V, Frankrijk onder Philippe-Auguste, Henri IV, Louis XIV en de twee keizerrijken, Duitschland van af 1870 waren de voorgangers, de modelnaties, het hart van het europeesch kontinent. Nu is Duitschland schaakmat, maar geen enkel land kan volledig de successie overnemen.

Het britsche rijk slaat den ouden mantel toe van splendid isolement en de pleister-soluties van het Verdrag van Versailles, als de kleine entente van tweede-rangs-naties, bewijzen dat de krisis voortduurt volledig en akuut. Tot wanneer?