Poëziekrant. Jaargang 18

[p. 13]

Buitenland

Peter Huchel
Ontoereikend alfabet
Hans Groenewegen

Het kleine, zeer geconcentreerde oeuvre van Peter Huchel is in het Nederlands taalgebied niet erg bekend. Niet één bundel van hem werd integraal vertaald. Geen antwoord, de keuze en vertaling die P.C. Hooft-laureaat J. Bernlef in 1985 liet verschijnen, kwam zelfs in de ramsj terecht. Gelukkig is er nu Gesprek met het zwijgen, een kleine bloemlezing uit Huchels poëzie, samengesteld en vertaald door Germain Droogenbroodt, die als deel 25 in de tweetalige Point-reeks verscheen. Een terechte hommage aan één van de grootste Duitstalige dichters van de twintigste eeuw.

Peter huchel (1903-1981) debuteerde in de jaren twintig in tijdschriften. Ingevolge enkele uiterlijke kenmerken van zijn poëzie werd hij aanvankelijk met natuurdichters als Günter Eich en Karl Krolow geassocieerd. In zijn beginjaren schreef Huchel immers rijmende verzen, waarin het landschap van zijn jeugd een grote rol speelde.

Huchel groeide op in het Brandenburgse dorp Alt-Langerwisch op de boerderij van zijn grootvader. Deze laatste typeerde hij eens als ‘meer dichter dan boer’. Want als op de boerderij bijvoorbeeld een appelboom te zwaar onder zijn vruchten gebukt ging, zette de grootvader zich liever neer in het gras om de boom lyrisch te bezingen, dan hem te stutten. Huchel had echter, in tegenstelling tot zijn latere vriend Eich, van meet af aan oog voor de sociale gestalte van de natuur. Dagloners, zigeuners, knechten en meiden zet hij in zijn gedichten neer als mensen wier veld van geschiedenis eigenlijk het landschap zelf is.

De weinige keren dat Huchel zelf iets over zijn poëzie kwijt wou, ontkende bij uitdrukkelijk uit de traditie van Lehmann en Loerke te stammen. Als zijn poëtische voorbeelden noemde hij Büchner, Baudelaire, Rimbaud en Trakl, waarmee hij zijn poëtische achtergrond binnen het Duitse expressionisme situeert. Als filosofische bronnen verwees hij onder meer naar Augustinus en de mysticus Jakob Böhme.

Huchels leven is sterk door de politiek en de geschiedenis van Duitsland getekend. Op basis van zijn poëzie zou je hem als een politieke mysticus kunnen omschrijven. De vraag naar God en het protest tegen diens zwijgzaamheid zijn in zijn gedichten versmolten met de vraag naar de geschiedenis van de lijdende mensheid. De betekenisloze wreedheid van de geschiedenis drukt in zijn ogen de afwezigheid van God uit.

De politieke betrokkenheid van de dichter ging echter veel dieper dan uit zijn gedichten blijkt. Als zestienjarige nam hij na de Eerste Wereldoorlog deel aan de Kapp-putsch, die moest verhinderen dat de socialistische partijen aan de macht

[p. 14]

kwamen. Hij raakte echter gewond en kwam in het ziekenhuis in een zaal met vier arbeiders te liggen, die hem de ogen voor de sociale problematiek openden. Een oorlog later werd hij bij de Wehrmacht ingelijfd. Na zijn krijgsgevangenschap in de Sovjet-Unie voelde hij zich aangetrokken tot de in wording zijnde DDR. De landhervormingen die het feodale Pruisen in één pennehaal de twintigste eeuw binnenbrachten, konden rekenen op zijn sympathie.

Als niet-partijlid werd Huchel gevraagd een cultureel tijdschrift uit de grond te stampen. Onder zijn leiding groeide Sinn und Form uit tot een gerenommeerd platform voor literatuur en filosofie. Zijn onafhankelijke koers leverde hem, naast bondgenoten, ook veel vijanden en veel moeilijkheden op. Na de bouw van de Berlijnse muur weigerde Huchel als stroman te fungeren voor een aan de partijlijn getrouwe redactie. Hij werd ontslagen en maatschappelijk ‘kaltgestellt’. Acht jaar lang woonde hij volkomen geïsoleerd met vrouw en zoon in een buitenwijk van Oost-Berlijn. In 1971 mocht hij het land verlaten. Tot zijn dood leefde hij, zoals vele andere belangrijke Oostduitse schrijvers, in ballingschap.

Beeldfragmenten

Na de Tweede Wereldoorlog schrijft Peter Huchel bijna geen rijmende verzen meer. Ook de verhalende elementen zijn uit zijn poëzie verdwenen. Hij schrijft in beeldfragmenten, die samen een heel eigensoortig landschap evoceren. In elk gedicht worden die fragmenten door een geheimzinnige kracht samengehouden, terwijl de onderscheiden gedichten eveneens door een zelfde raadselachtige kracht met elkaar zijn verbonden. Die bindende kracht ontstaat waarschijnlijk door Huchels eigenzinnig gebruik van symbolen uit de moderne poëzie (alle soorten nevel, ijs en woestijn, adem en woord en zwijgen) en van elementaire themawoorden.

De oorlog heeft tevens Huchels blik op het cultuurlijk landschap dat de natuur voor de mens is, definitief veranderd en ‘verdiept’. Volgend fragment uit het gedicht ‘Chausseen’ (‘Wegen’), hier in een vertaling van Germain Droogenbroodt, maakt dat duidelijk:

Gewurgd avondrood
Van de ineenstortende tijd!
Wegen. Wegen.
Kruiswegen van de vlucht.
Karresporen over de akker,
Die met de ogen
Van afgemaakte paarden
De brandende hemel zag.

Hemel en aarde zijn hier onmiskenbaar op elkaar betrokken. Door de ogen van de dode paarden ziet de aarde de hemel branden en ziet ze tevens de waarheid over zichzelf.

De oorlogservaringen hebben voor Huchel het landschap niet ontluisterd, maar wel het ware karakter ervan onthuld. Wat hij gezien heeft, maakte voor hem het landschap leesbaar als de ene godverlaten ruimte van de menselijke geschiedenis. Er is geen tijdsverloop meer, alleen gelijktijdigheid. Daardoor krijgt het landschap mythische trekken. De natuur is bij Huchel bijgevolg geen decor, maar actor, getuige, medeplichtige, slachtoffer en dader, net als de mens: ‘De woede van de grashalm | scheurt de aarde aan stukken’. Op die manier kan hij ‘moeiteloos’ het klassieke mythische landschap rond de Middellandse Zee in het Brandenburgse landschap laten overgaan.

In het gedicht ‘Olijfboom en wilg’ is het de wind die, door de bladeren waaiend, twee bomen - elk karakteristiek voor één van de landschappen - in elkaar laat overvloeien. De veelvuldig voorkomende klassieke en bijbelse motieven kan de dichter op die manier makkelijk naar Duitsland verplaatsen. In deze samenhang herinnert hij aan de hier eveneens vrijwel onbekende, grote Oostduitse dichter Erich Arendt (1903-1984).

Tekens lezen

Een hoofdthema in Huchels werk is het kunnen én willen lezen van verschillende tekensystemen in dit mythische landschap, waarin mystiek en geschiedenis zijn versmolten. De dichter zoekt en ziet tekens, symbolen én zwijgen. Op dat punt vertoont zijn dichterschap een evolutie. De bundel Chausseen Chausseen uit 1963 opent met het gedicht ‘Das Zeichen’. In dat gedicht vraagt de dichter zich af:

Wie schreef
De waarschuwende schrift
nauwelijks te ontcijferen?
Ik vond hem op de paal
Vlak achter het meer.
Was dat het teken?’

De vraag blijft of de vondst van de tekst op zich nog een teken is? Was de schriftuur nog door het lyrisch ik te ontcijferen? In de laatste bundel Die neunte Stunde is de onbereikbaarheid nog groter. De tekens zijn er nog, maar zijn niet meer te ontcijferen.

In Todtmoos
zag ik in een witlichtende sneeuwlucht
sneeuwplukkende wezens vliegen.
Ik greep in de vlokkenval
en ving slecht kou.

Sneeuwkerven op de rotsen,
Wegwijzers waarheen? Schrifttekens,
niet te ontcijferen.

Dat alles wijst erop dat Huchel zijn poëzie waarschijnlijk beschouwde als een onvolkomen, onmachtig antwoord op de verschillende schriften die hij schouwde. Zijn dichten, door noodzaak gedreven, voelde misschien aan als een te grove vertaling:

Het alfabet
waarover jij beschikt
is ontoereikend om
dit weerloze schrift
antwoord te geven.

Misschien is dat de reden dat Huchel zo weinig heeft geschreven. Wie beseft dat de taal tekort schiet, doet er het zwijgen toe.

In Gesprek met het zwijgen heeft vertaler Germain Droogenbroodt zich - één uitzondering niet te na gesproken - beperkt tot gedichten die nog niet eerder door J. Bernlef of door Edmond Ottevaere en Piet Thomas waren vertaald. Droogenbroodt liet zijn oog daarbij vooral op het late werk vallen. Ik vind de vertaling niet overal even gelukkig. Soms heeft Droogenbroodt de neiging neutrale woorden gekleurd in te vullen, waardoor de openheid van Huchels kale beelden in de Nederlandse versie dichtslaat. Zo wordt, bijvoorbeeld, ‘das Gleichgewicht von Erde und Himmel’ in de vertaling ‘de harmonie van hemel en aarde’. Het zakelijker ‘evenwicht’ zou hier meer op zijn plaats zijn.

Huchel bouwt zijn beelden op een eigenzinnige grammaticale wijze op. Zo plaatst hij nevengeschikte tussenzinnen vaak voorop. Daarvoor een adequate ‘verwringing’ van de Nederlandse grammatica vinden is uiteraard een probleem. Droogenbroodt heeft helaas niet voor een consequente oplossing gekozen. De ene keer doet hij het zus en de andere keer zo.

De mogelijkheid die het Duits biedt om lidwoord en voorzetsel samen te trekken, is voor de beknoptheid van Huchels poëzie van groot belang. Een vertaler lijkt wel haast gedwongen de dichtheid van het origineel geweld aan te doen. Bernlef loste dat op door woorden samen te trekken. Het is jammer dat Droogenbroodt dat voorbeeld niet heeft gevolgd. Droogenbroodts vertaling heeft bovendien iets te weinig oog voor het talige detail. Zo worden, bijvoorbeeld, de regels ‘Kein Seismograph | zeigt die Erschütterung

[p. 15]

der Wesen an.’ uit het gedicht ‘Znorovy’, door Droogenbroodt vertaald als: ‘Geen seismograaf | duidt de ontsteltenis aan van de mens.’ Bernlef daarentegen handhaaft de verbinding tussen het karakter van het meetinstrument en de aard van de wezens: ‘Geen seismograaf | wijst de geschoktheid van levende wezens aan.’

Peter Huchel, Gesprek met het zwijgen, selectie en vertaling Germain Droogenbroodt, Point 25, 55 p., fl. 17; 295 fr.

Peter Huchel, Regen op het ijs, keuze en vertaling Edmond Ottevaere en Piet Thomas, Theoria, Kortrijk, 1984, 91 p., fl. 18; 320 fr.

Peter Huchel, Geen antwoord, keuze en vertaling J. Bernlef, Querido, Amsterdam, 1985, 57 p., fl. 25,25; 510 fr.