Poëziekrant. Jaargang 18

[p. 13]

Literatuurgeschiedenis

De kunst in de vrije gemeenschap
Honderd jaar Van Nu en Straks
Yves T'sjoen

Een eeuw geleden verscheen het eerste nummer van Van Nu en Straks. August Vermeylen, Emmanuel de Bom, Prosper van Langendonck en Cyriel Buysse, de oprichters van dit Brusselse, anarchistische avant-garde-tijdschrift, beoogden ‘een vrij voorhoede-orgaan gewijd aan de kunst van Nu, nieuwsgierig naar de kunst-in-wording’. Het beduimelde beeld dat van die vernieuwingsbeweging bestond, is de jongste jaren bijgesteld. De bundel artikels die samensteller Frank De Crits onder de titel Brussel en het fin-de-siècle. 100 jaar Van Nu en Straks verzamelde, blijft vanuit die optiek evenwel ondermaats.

De bestofte visie op Van Nu en Straks werd de jongste jaren danig opgefrist, onder meer dankzij de documentaire inleiding en bloemlezing van Anne Marie Musschoot, de brieveneditie Het onstaan van Van Nu en Straks en de bijdrage van Raymond Vervliet in Van ‘Arm Vlaanderen’ tot ‘De voorstad groeit’. Het minste dat van Brussel en het fin-de-siècle, dat door Frank De Crits werd samengesteld, kan worden gezegd, is dat de compilatie



heterogeen en onevenwichtig is.

De bijdrage van Van Istendael kende ik al uit Dietsche Warande en Belfort, terwijl Vervliets overzichtsstuk iets heeft van een déjà-vu. Over Frank De Crits' biografische aantekeningen over Prosper van Langendonck en over Hilde Sabbes bedroevend relaas (zeg maar akkefietje) over de medewerking van Cyriel Buysse aan Van Nu en Straks kan ik kort zijn: beide auteurs slagen erin inmiddels uitvoerig beschreven gegevens over Van Langendonck en Buysse in een vrij armtierige taal te herformuleren. Niet alleen de overbodigheid van hun verhaaltje stoorde me, ook het gebrek aan persoonlijke visie. De Crits citeert bijvoorbeeld enkele fragmenten uit Albert Westerlincks studie Prosper Van Langendonck. Diagnose van een ongeneeslijke ziel (1946!), zonder ook maar één bijkomende bespiegeling, relativering of actualiserend commentaar te geven.

Literaire kritiek is meer dan het herkauwen van wat anderen al een halve eeuw geleden in wijdlopige, maar toch persoonlijke volzinnen formuleerden. Ook tegen het buitensporig citeren uit Van Langendoncks poëzie heb ik zo mijn bezwaren als dat enkel ter illustratie van biografische gegevens wordt gedaan. Daarnaast vind ik het jammer dat een boeiend onderwerp als de invloed van Baudelaire op de ‘poète maudit’ Van Langendonck alleen terloops wordt vermeld.

Die indruk van oppervlakkigheid bleef mij de hele tekst bij, te meer daar, naar mijn gevoel, een aantal aspecten ontbraken die een indringender studie behoefden. Het conflict tussen Van Langendonck en Vermeylen, bijvoorbeeld, naar aanleiding van diens Kritiek der Vlaamsche Beweging en de rol van Prosper van Langendonck in de herwaardering door Van Nu en Straks van de Westvlaamse dichters worden alleen maar vermeld.

De trivialiteit van die stukjes contrasteert ontzettend met wat Hans Vandevoorde in zijn bijdrage ‘De onmacht die hem sarrend sloeg. Over Karel van de Woestijne’ poneert. Vandevoordes tekst munt niet alleen uit door een persoonlijke visie, zijn beweringen actualiseren en corrigeren tevens het clichébeeld dat van de zwaarmoedige, immer

[p. 14]

lijdende kunstenaar Van de Woestijne al te lang bestond. De auteur gaat uit van de brieven die de Gentse dichter in de jaren 1896-1904 met de musicus Lode Ontrop wisselde. Uit die getuigenissen blijkt niet alleen Van de Woestijnes gevoel voor humor maar ook zijn ‘antipathie’ tegen de andere Van Nu en Straks'ers. Vandevoorde gaat ook in tegen het stereotiepe en enge beeld van ‘Van de Woestijne als Van Nu en Strakser’. De persoonlijkheid van de poëet was gecompliceerder en ‘gecomplexeerder’ dan steeds werd aangenomen.

Vandevoorde illustreert die stelling met een eigen interpretatie van het thema van de vrouw in Van de Woestijnes poëzie. Voor de dichter was de ‘femme fatale’ méér dan het symbool van het lichamelijke en het dierlijke, ook de facetten van de onbereikbare vrouw (‘la belle dame sans merci’), de hoer en de spirituele vrouw als incarnatie van deugd, rust en vrede, zitten in zijn vrouwbeeld verweven. Vandevoorde gaat zelfs zover Van de Woestijnes surrealistische prozastuk De zwijnen van Kirkè te omschrijven als het ‘Eerste Feministische Manifest in onze letterkunde’ (p. 114). De auteur formuleert zijn voorkeur in de volgende passage (p. 115), die tevens typerend is voor de verfrissende teneur van zijn tekst: ‘De Van de Woestijne [evenwel] die het meest aan de ribben blijft kleven en misschien ook literair het sterkst doorgewerkt heeft, is de dichter van wrange, wrokkige gedichten die als wraak bedoeld zijn op het vrouwelijke geslacht dat hem tempteert, en op het vrouwelijke in hemzelf.’

Revolutionair en anarchistisch

Van een meer documentair gehalte is het intelligente artikel van Frans Boenders, ‘“Maar de kunst, smeerlap, de kunst!” Over kunstopruiming en kunstverruiming, kunst der vrijheid en vrije kunst’. Boenders schetst de ideologische en artistieke achtergrond waartegen de jonge Vlaamse intelligentsia hun plannen smeedden om een eigen synthese van de buitenlandse, artistieke en sociaal-politieke impulsen en hun bekommernis voor de Vlaamse zaak tot stand te brengen.

De auteur evoceert op een boeiende wijze het belang voor de Van Nu en Straks-generatie van de Frans-Belgische periodieken, La jeune Belgique, L'art moderne en La société nouvelle, van de kunstenaarsgroep Les XX en van de contacten met buitenlandse libertaire denkers en beeldende kunstenaars. De invloed van de Engelse, sociaal bewogen ‘Arts and Crafts Movement’ van John Ruskin, William Morris en Walter Crane op de denkbeelden van Henry van de Velde en de waarde van Kropotkins ideeëngoed voor Vermeylen en Van de Velde blijken zowel uit de Eerste Reeks (1893-1894) als uit de Nieuwe Reeks (1896-1901) van Van Nu en Straks. Belangrijke figuren voor de anarchistische theorieën als Domela Nieuwenhuis. Jacques Dwelshauvers (die onder de schuilnaam J. Mesnil publiceerde en sinds de atheneumjaren in Brussel de inspirerende boezemvriend van Vermeylen was), Max Netlau en anderen komen ruimschoots aan bod. Boenders legt de klemtoon op het revolutionaire karakter van het blad en wijst op het belang ervan om ‘de nieuwe vrije kunst’ een stimulans te geven. Hij besluit treffend (p. 142): ‘Het was onmogelijk gebleken de kunst van de vrijheid algemeen te verbreiden. Maar tenminste de vrije kunst trok zegevierend de twintigste eeuw binnen.’

In zijn bijdrage situeert Geert van Istendael die anarchistische tendens van Van Nu en Straks in een ruimere, historische context. Zijn hier en daar nogal vluchtig, maar allesbehalve oninteressant verhaal spitst zich toe op de strijd tussen de marxisten en de anarchisten tijdens de Eerste en de Tweede Internationale. In Brussel ontstond een rel naar aanleiding van de leerstoel die de Franse, anarchistische geograaf Elisée Reclus op het laatste ogenblik werd geweigerd. Ook Vermeylen engageerde zich in de protestbeweging, die heel wat prominente politieke figuren aantrok. Van Istendael sluit zijn uiteenzetting af door nader in te gaan op de kentering die zich in Vermeylens anarchistische periode voordeed.

Horrelvoet

Twee bijdragen die in feite weinig gemeenschappelijks hebben met de meer beschouwende, informatieve artikels zijn van de hand van Jeroen Brouwers en van het duo Willy Verhegghe-Frank De Crits. Brouwers' visie op de integratiepogingen van Noord en Zuid is voldoende bekend. In zijn Kladboeken is hij hier uitvoerig op ingegaan. Zijn essays, die al te vaak om het vitriool in de inkt werden weggehoond, getuigen van een scherpte, diepgang en persoonlijkheid die in de meeste literaire essays ontbreken.

Ook in deze bundel slaagt Brouwers er weer in met pittige anekdotes en vanuit een eigenzinnige invalshoek de verstoorde relatie tussen de Nederlandse en de Vlaamse literatuur te belichten. Hij gaat uit van de door Vlamingen met genoegen gesmaakte uitspraak van Albert Verwey dat Noord en Zuid zich vermengen ‘op voet van gelijkheid’. Met al eerder gehoorde argumenten en venijnige citaten van Kloos en Van Deyssel ontkracht Brouwers die al te vleiende, en maar kortstondig geldige, karakterisering van Verwey (p. 40): ‘De vermenging is altijd troebel gebleven, die gelijkheid strompelt tot op de huidige dag voort op een horrelvoet.’

Ook de literaire en biografische gids die Willy Verhegghe en Frank De Crits samenstelden van Brussel anno 1893 en 1993 reken ik tot het vermakelijke deel van Brussel en het fin-de-siècle. Aan de hand van drie prominente schrijvers uit de eerste generatie van Van Nu en Straks. Vermeylen, Hegenscheidt en Van Langendonck, leiden de twee auteurs de lezer rond in Sint-Jans-Molenbeek en Brussel. De sfeer die de straat- en cafénamen oproepen, is allang uit de hedendaagse grootstad verdwenen, alleen de foto's en vermeldingen in brieven van de Brusselse redacteurs geven nog een idee van de verhitte discussies en uitspattingen die plaatshadden in Le Métropole aan het Brouckèreplein, L'Aigle Impérial of het Sint-Anneke aan de Pachécostraat.

Brussel en het fin-de-siècle munt niet uit door redactionele accuratesse. Ik ergerde me niet alleen aan enkele storende zetfouten (onder meer in ‘Wiekslag om de kom’, p. 115; de naam van een der oprichters van het kunstgenootschap ‘De Distel’ J.B. Jaumoulle, p. 148; en enkele miskleunen op p. 153), maar in het bijzonder aan de talrijke overlappingen. Vervliet en Boenders zitten in elkaars vaarwater met hun aantekeningen over Vermeylens Kritiek der Vlaamsche Beweging, De Crits herhaalt een citaat in zijn artikel over Van Langendonck nog eens in zijn literaire gids (p. 98 en p. 153-154). Bovendien miste ik een bijdrage over Emmanuel de Bom, een der meest onderschatte figuren uit de Van Nu en Straks-tijd. Hij wordt hier en daar wel eens geciteerd, maar telkens staan zijn werk en zijn kunstopvattingen evenwel in de schaduw van wat over Vermeylen als morele, ideologische en artistieke leider wordt gezegd. Het informatieve en historiserend overzichtsstuk van Vervliet, de actualiserende bijdrage van Vandevoorde, en in mindere mate de artikels van Van Istendael en Boenders hebben het beeld van Van Nu en Straks eindelijk wat bijgesteld. Toch slaagt dit boek er niet in iets fundamenteels toe te voegen aan de wetenschappelijke publikaties die het laatste decennium aan het revolutionaire en vernieuwende elan van het ‘vrij voorhoede-orgaan’ Van Nu en straks werden gewijd.

Frank De Crits (red.), Brussel en het fin-de siècle, 100 jaar Van Nu en Straks, Houtekiet, Antwerpen, 1993, 159 p., fl. 27,50; 550 fr.

[p. 15]

Patrick Lateur
[foto: Hendrik De Schrijver]