Poëziekrant. Jaargang 18

[p. 16]

Buitenland

Pablo Neruda
Terug van (nooit) weggeweest
Lieve Behiels⁺

Is Pablo Neruda nog wel ‘in’? Kan een bloemlezing uit zijn oeuvre thans nog wel? Ja, meent Barber van de Pol, die voor uitgeverij Ambo uit Neruda's oeuvre de tweetalige bloemlezing Gedichten samenstelde en er een zeer persoonlijke en boeiende inleiding bij schreef.

De selectie die Barber van de Pol uit Neruda's dichtwerk maakte, omspant het hele oeuvre van deze Chileense dichter en Nobelprijswinnaar (1904-1973). Dat een bloemlezing uit het werk van Neruda haar, gelet op de gewijzigde internationale context, momenteel niet helemaal evident leek, blijkt uit het feit dat ze zich kennelijk min of meer verplicht voelde het boek te verantwoorden. Of Neruda nu eigenlijk nog wel kan, is de vraag die weliswaar niet expliciet wordt gesteld, maar toch positief wordt beantwoord.

Sinds de Spaanse burgeroorlog stelde Pablo Neruda zich, als dichter én als mens, bewust militant en politiek geëngageerd op. Hij neemt zich voor zijn poëzie ten dienste te stellen van de bevrijding van de onderdrukten. Daartoe begint hij ook een veel directere taal te hanteren dan in zijn poëzie van de jaren twintig en dertig het geval was. Zijn overstap naar de politiek wordt hem kwalijk genomen door talrijke collega's en critici, die vinden dat de literaire kwaliteit van zijn teksten eronder lijdt. Ook Hans Magnus Enzensberger deelt die mening, en in haar inleiding zet Barber van de Pol zijn bezwaren keurig op een rijtje.

Neruda blijft tot het eind van zijn leven openlijk communistisch geëngageerd. Wel staat hij in het begin van de jaren zeventig zijn plaats als presidentskandidaat voor links af aan Salvador Allende. Dat blijvende, openlijke engagement belet echter niet dat al in de jaren vijftig de twijfel over de zegeningen van het socialisme aan hem begon te knagen. Die twijfel is in zijn dichtwerk ook tussen de regels voelbaar. De politiek slaagt er niet in de esthetiek volledig monddood te maken.

Van de Pol verwijst in dit verband naar recente uitspraken van Octavio Paz, die op politiek en esthetisch vlak zowat Neruda's tegenpool is. Blijkt dat Neruda, volgens Paz, de grootste Spaanstalige dichter van deze eeuw is. In het boek dat hij drie jaar geleden over zijn grote voorganger schreef, stelt de Chileense schrijver jorge Edwards - een van Neruda's naaste medewerkers - dat het eenzijdige beeld dat de buitenwereld van Neruda heeft, en dat de dichter in zijn autobiografie Ik beken, ik heb geleefd enigszins had gecultiveerd, dringend moet worden genuanceerd.

In welke zin genuanceerd? Onder meer om een antwoord op die vraag te vinden trok Barber van de Pol in 1990, toen er opnieuw een democratisch verkozen regering aan het bewind was, voor het eerst naar Chili om er de sporen van Neruda te volgen. Haar relaas over de wijze waarop Neruda in het collectieve geheugen van zijn landgenoten voortleeft, is uitermate boeiend.

Dat is ook de korte schets die ze geeft van Neruda's weerklank in Nederland. Bekendheid kreeg hij in onze streken door de Nobelprijs in 1972, maar echt populair werd hij pas na zijn dood in september 1973, niet lang na de bloedige militaire staatsgreep van Pinochet.

In haar bloemlezing heeft Barber van de Pol, naast vertaalwerk van zichzelf, gedichten opgenomen die werden vertaald door Dolf Verspoor en door de overleden dichter Riekus Waskowsky. Van de andere Neruda-vertalers - en dat zijn er ondertussen flink wat - vernoemt ze alleen Cees Nooteboom. Wel vermeldt ze dat heel het Canto general in België is vertaald, maar niet door wie. Ter herinnering, de vertalers zijn Marc Braet, Willy Spillebeen en Bart Vonck.

De inleiding geeft tevens een overzicht van Neruda's leven, waarbij Van de Pol de bekende feiten afwisselt met pittige anekdotes. De belangrijkste dichtwerken worden gesitueerd in het kader van de internationale evolutie van de hedendaagse poëzie. Op die manier wordt ook de keuze van de gedichten verantwoord. Hoewel Van de Pol haar selectie heeft gemaakt op basis van reeds gepubliceerde vertalingen, biedt ze de lezer toch een overzicht dat aan de verschillende aspecten van Neruda's werk recht doet.

Uiteraard vangt de bloemlezing aan met enkele gedichten uit de neoromantische best-seller Veinte poemas de amor y una canción desesperada (Twintig liefdesgedichten en een wanhoopszang, 1924), die reeds in 1968 in Vlaanderen door Ludo Abicht werd vertaald. De bundel Residencia en la tierra (Verblijf op aarde, 1953) verleende Neruda zijn adelbrieven als hedendaagse dichter die de belangrijkste internationale stromingen in zijn poëzie verwerkte. In Spanje maakte Neruda kennis met de dichters van de generatie van '27, schreef hij artikels tegen de ‘poésie pure’ en voor een dichtkunst die voor alle werkelijkheden openstond. España en el corazón (Spanje in het hart, 1936, en in 1986 vertaald door Bart Vonck) beteken-

+ Pablo Neruda, Gedichten, samengesteld en ingeleid door Barber van de Pol, Ambo, Baarn, 1993, 168 p., fl. 37,50; 750 fr.

[p. 17]

de de overstap naar de strijdpoëzie.

De bloemlezing bevat uiteraard een aantal langere gedichten uit het Canto general (Algemene zang, 1950), onder meer uit de ‘Tweede zang: De toppen van Macchu Picchu’ en uit de ‘Zevende zang: Canto general de Chile’. De selectie omvat natuurpoëzie, epische gedichten en enkele met luide stem gebrachte programmaverklaringen. Uit de Odas elementales (Elementaire oden, 1954) werden eveneens enkele oden gelicht, waarin strijd en humor het best met elkaar lijken te kunnen vinden.

De gedichten uit de laatste vijftien jaar van Neruda's leven zijn hier minder bekend. Aan de basis liggen dezelfde beeldenreeksen - vooral de winterse oceaan aan de zuidkust van Chili - en een zelfde benadering van de verdrukte evenmens als broeder, maar de tonaliteit is anders: meer ingekeerd, berustend, soms een tikkeltje bitter.

Barber van de Pol beperkt zich niet tot het verstrekken van de noodzakelijke literair-historische achtergrondgegevens. Zij verwoordt duidelijk haar visie op Neruda's poëzie en wijdt een paar voortreffelijke bladzijden aan het Canto general. Maar als vertaler blijft ze op het achterplan. Hoe ze, als vertaler, het werk van Neruda ervaart, komen we niet te weten.

Zowel Van de Pol als Dolf Verspoor hebben vertalingen van hoog niveau afgeleverd. Over die van Riekus Waskowsky ben ik minder enthousiast. Het ritme loopt soms vast, maar erger zijn regelrechte vertaalfouten. Zo wordt in ‘Caballero sole’ (‘Eenzame heer’, p. 55-56) het vers ‘donde los héroes son potros apasionados’ vertaald als ‘waar de helden hinderlijke kwasten zijn of hartstochtelijke prinsen’, terwijl Neruda wellicht genoeg had aan ‘waar de helden hartstochtelijke veulens zijn’. Wat verder in hetzelfde gedicht wordt ‘los jóvenes estudiantes y las jóvenes estudiantes’ vertaald door ‘de mannelijke en de vrouwelijke studenten’, terwijl ‘de jonge studenten en de jonge studentes’ misschien iets subtieler zou zijn. Maar Barber van de Pol heeft er kennelijk voor gekozen de eerder gepubliceerde vertalingen niet te (laten) herwerken.

Het gedicht ‘Herfst keert weer’ (p. 60-63) levert in de vertaling van Dolf Verspoor dan weer een schitterende tekst op.

Hebben de meeste vertalers, bewust of onbewust, de neiging in de vertaling de tekst te verduidelijken, dan gebeurt bij Verspoor dikwijls het omgekeerde: het staat er in het Nederlands wel eens moeilijker dan in het Spaans. Terwijl Neruda in ‘Er is geen vergeten’ (p. 64-67) praat ‘met kapotte dingen’, maakt Verspoor daar ‘door kapotte dingen’ van, wat mij een vergezochte interpretatie van de zinsconstructie lijkt. Dat heeft tot gevolg dat de Nederlandse tekst bij een eerste lezing soms moeilijk te begrijpen is, terwijl het Spaanse origineel juist glashelder is.

Het Canto general wordt gekenmerkt door nevenschikkende structuren, die de voor Neruda zo typische opeenstapelingen van heterogene realia mogelijk maken, zoals in het twaalfde gedicht van ‘De toppen van Macchu Picchu’ (p. 84-87):

encendedme los viejos pedernales,
las viejas lémparas, los látigos pegados
a través de los siglos en las Ilagas
y las hachas de brillo ensangrentado.

Bij Dolf Verspoor staat er:

ontsteek voor mij aan de oude vuursteen

de oude

lampen over de zwepen ingestriemd
de lange eeuwen door diep in je wonden
en de bijlen met het bebloede scherp.

Pablo Neruda

Dat suggereert een complexiteit die er volgens mij niet staat, maar het komt natuurlijk minder banaal over dan het volgende voorstel:

ontsteek voor mij de oude vuurstenen,
de oude lampen, de zwepen
die al sinds eeuwen in de wonden kleven
en de bijlen met bebloede glans.

Maar enkele verzen later staat er dan weer iets prachtigs als Verspoor ‘los silencios labios derramados’ omdicht tot ‘de stilgezwegen uitgevloeide lippen’.

De tweede strofe van ‘Eternidad’ (‘De oorsprongen’, p. 94-97) is een hele krachttoer. Neruda schrijft een doodgewone betrekkelijke bijzin met een voornaamwoord en daarna een reeks nevengeschikte werkwoorden. Verspoor kiest voor onvoltooide deelwoorden en houdt dat een hele strofe vol:

Waar ben ik vandaan, anders dan uit

die tastend eerste

blauwe elementen, verkronkeld, verruigd,

elkaar verstotend

of in kreten uitlopend of wegbloeiend slapelings,
of opkruipend over elkander tot bolwerk om

boom heen,

of zich invlijend, vastkittend tot de cel van

het koper

of springend op takken van beken, of

ondergaand tot

het verzwolgen ras van de steenkool,

of aangloeiend

binnen de duisternis groen van de druiven?

De breedste verzen van het Canto general zijn door Verspoor vertaald, en die was niet vergeten dat deze gedichten geen salonpoëzie waren, maar zich bij uitstek leenden tot reciteren en zingen. De uitbundige volheid en vitaliteit, het geloof in het streven naar een betere toekomst, de grote harmonie, de wisselende stemmingen, de sonoriteit à la ‘Negende’ van Beethoven, zijn verklankt in een Nederlands dat niet bang is voor grote gevoelens. Ik kan niet aan de verleiding weerstaan hier eventjes terug te grijpen naar de inleiding waar Barber van de Pol stelt (p. 16): ‘Neruda was iemand die in houding en stijl leek te zeggen: “Ik ben een dichter.” Regelmatig zei hij dit ook met zoveel woorden op papier: “Ik ben maar een dichter en ik ben gekomen om te zingen voor jullie allemaal.” Dat is merkwaardig voor een Nederlandse lezer. Zelfs Roland Holst deed zoiets bij ons niet en sinds de Vijftigers, en zeker sinds de Zestigers, schiet je in de lach bij het idee dat een dichter-landgenoot dat bij zijn volle verstand zou kunnen zeggen. Maar Neruda was een Chileen en over het algemeen lachten ze hem in Chili niet uit.’

Barber van de Pol heeft in deze bundel haar eigen vertalingen een bescheiden plaats toegewezen en daarbij de nadruk gelegd op de laatste werken van Neruda. Ik hou het meest van ‘Chercanen’, een gedicht over kleine vogels uit het ‘Canto general de Chile’ en van het gedicht ‘De oceaan roept’ (p. 151):

Nee, ik weiger me aan de onbekende zee,
dood, omgeven door treurige steden,
aan de golven die niet kunnen moorden,
zich niet kunnen laden met zout en klank:
Ik wil mijn eigen zee, de artillerie
van de oceaan die beukt op de kusten,
die illustere afgrond van turkooizen,
het schuim waarin de kracht versterft.

De bloemlezing Gedichten van Pablo Neruda biedt de lezer een evenwichtig overzicht van het gevarieerde oeuvre van deze grote dichter alsook een genuanceerd beeld van zijn levensloop. Aan de hand van deze selectie kunnen verdere ontdekkingsreizen in Neruda's werk worden ondernomen. Wie vooralsnog Neruda's poëzie omwille van zijn gedachtengoed als inferieur beschouwt, zal die mening dan vermoedelijk herzien.