Poëziekrant. Jaargang 18

Buitenland

Octavio Paz
Brug tussen geschiedenis en waarheid
Lieve Behiels⁺

Europalia Mexico heeft uitgeverij Meulenhoff geïnspireerd tot het publiceren van een bundel beschouwende gedichten van Octavio Paz, die een aanvulling vormt op reeds eerder gepubliceerd dichtwerk (Zonnesteen en Het vuur van iedere dag). Voor de vertaling tekenen Stefaan van den Bremt en Guy Posson, die in het wereldje van de Spaansamerikaanse letterkunde niet aan hun proefstuk zijn. Je kunt je afvragen of het misschien niet interessanter was geweest om voor de gelegenheid de hier minder bekende Mexicaanse dichters voor het voetlicht te plaatsen. Octavio Paz, met zijn Nobelprijs en zijn indrukwekkende Europese cultuur, wordt zo een voorwendsel om de andere Mexicaanse poëzie maar braak te laten liggen.

Het nederlandstalige publiek maakt kennis met het werk van Octavio Paz via opeenvolgende selecties van zijn min of meer recente werk. Ik vraag me daarbij af of het wel nodig is dat dezelfde uitgever met een interval van drie jaar dezelfde gedichten publiceert: twee sleutelgedichten, ‘Nachtmuziek over San Ildefonso’ en ‘Geloofsbrief’, werden ook opgenomen in Het vuur van iedere dag (1990), in een vertaling van K. Michel, het eerste onder de titel ‘Nocturne van San Ildefonso’. Als we het werk van Paz dan toch maar mondjesmaat vertaald krijgen - zeventig bladzijden per bundel -, is het misschien de moeite voorrang te geven aan nog niet eerder vertaald werk. De vergelijking tussen de verschillende versies is in ieder geval uitstekend voer voor vertalers en vertaalwetenschappers.

De samenstellers kozen bewust voor op het eerste gezicht minder toegankelijke, filosofische gedichten. ‘Wit’, ‘Nachtmuziek over San Ildefonso’ en ‘Netschrift’ zijn virtuoze gedichten maar geen hermetische metapoëzie. Paz zelf schreef minimale notities bij zijn intertekstuele verwijzingen, die de vertalers misschien hadden mogen uitbreiden. Als je als Nederlandstalige een verwijzing krijgt naar de tweede serie Episodios nacionales van Benito Pérez Galdós, en daar houdt het bij op, dan ben je eigenlijk nog geen stap verder, want niemand hier kent dat werk.

Het kunnen plaatsen van alle allusies is gelukkig geen noodzakelijke voorwaarde om je steeds dieper in die gedichten in te graven. ‘Wit’ (‘Blanco’ betekent ‘wit’ en ‘doelwit’ tegelijk) kwam tot stand in 1966 in Delhi, waar Paz toen een diplomatieke functie bekleedde. In een inleidende notitie geeft hij een soort leesrecept, omdat de oorspronkelijke verschijningsvorm - waarbij ik me een groot, veelkleurig vel als een tantristische rol of een Maya-codex voorstel - in boekvorm niet was te handhaven. De ruimte maakt het gedicht, waardoor verschillende trajecten - pelgrimstochten - mogelijk zijn. Er is een centraal middendeel - over het ontstaan van het gedicht, van stilte naar taal, langs de verschillende kleuren heen -, dat links en rechts uitwaaiert naar stukken over de vier elementen en over de fases van het bewustzijn, van gewaarwording tot begrip. De kernverzen van de laterale fragmenten worden op het einde van de tekst in een synthese verenigd. Via de wentelende tekenreeksen die hem zo dierbaar zijn - cf. het essay Los signos en rotación (De wentelende tekens) - betrekt Paz in dat gedicht al zijn geliefkoosde thema's: het Indische en het Mexicaanse landschap, de tijd en de geschiedenis, de liefde en de taal. Zintuigen nemen elkaars rol over. Werkelijkheid, woord en lichaam heffen elkaar op en stellen elkaar weer in. In de wereld van Octavio Paz is er ruimte voor de uiteindelijke paradox van de taal, die ons in staat stelt in een geladen evenwicht tegelijk ja en nee te zeggen.

+ Octavio Paz, Nachtmuziek over San Ildefonso en andere gedichten, Meulenhoff, Amsterdam, 1993, 72 p., fl. 34,50, 690 fr.

[p. 11]

‘Nachtmuziek over San Ildefonso’ exploreert een ander facet van de taal: het vermogen om afstand in tijd en ruimte te overbruggen. In de nacht wordt de ruimte die geladen is met tekens actief en wordt het heden opgeheven: ‘Ik sta aan de ingang van een tunnel. Deze zinnen doorboren de tijd.’ Op de wandeling van San Ildefonso naar El Zócalo trekt de geschiedenis voorbij, waar zowel architecturale als ideële constructies een schimmenbestaan leiden. Het politiek engagement uit de jeugdjaren wordt geproblematiseerd in een geschiedenis die dwaling is. De verhouding tussen poëzie, geschiedenis en waarheid komt hier expliciet aan de orde. Tussen daad en beschouwing ligt het gedicht, dat de geschiedenis van zich af kan schudden en de waarheid kan tonen door de ogen van het woord. ‘Poëzie, hangbrug tussen geschiedenis en waarheid.’ Ook daar wordt de synthese gevormd door de liefde, het vermogen in een ander te treden en toch zichzelf te blijven. De vrouw in dat gedicht overstijgt de geschiedenis, ze is het blijvende ogenblik, het eeuwig herbeginnen. In die beweging eindigt het gedicht: ‘Vrouw, nachtelijke bron. Ik vertrouw me toe aan haar gestadig stromen.’

‘Netschrift’ is niet zozeer een graven in de geschiedenis - het collectieve verleden - en het innemen van een positie daartegenover, maar een zoeken naar de wortels van het ik en het dichterschap. Het innerlijke en het uiterlijke universum zijn voortdurend verbonden door de brug ‘gespannen tussen een letter en de volgende’. Via ogenschijnlijk onschuldige metaforen krijgen anekdotes uit de kindertijd een mythologische dimensie. Het huis van Paz is in de eerste plaats een huis van woorden, een patio van namen. Hij leert uit boeken en uit lichamen, die beiden chronologie en rationele verschillen kunnen opheffen. Ook uit de omgang met de ‘zwijgzame volwassenen met hun vreselijke kinderstreken’ van zijn familie. De dingen praten met elkaar, de wereld praat met zichzelf over hem, en die boodschappen leert hij verstaan. In de wereld ontdekt hij zijn plaats, ontdekt hij de dood. En toch:

Er is een derde toestand:
zijn zonder zijn, lege volheid,
uur zonder uren, en andere namen
waaronder in samenlopen van taal
niet de aanwezigheid, het voorgevoel ervan
zich vertoont en vervluchtigt.

Het lyrische ik is zich bewust van de broosheid van de bouwels die het kan maken in de taal. Toch is dat zijn rol: ‘Ik ben de schaduw die mijn woorden afwerpen.’

De gedichten uit Boominwaarts zijn lichter van toon: het zijn bespiegelingen naar aanleiding van een strandscène - ‘Kwartet’ - of liefdesgedichten. Ook daar is veel meer aan de hand voor wie die teksten doorheen de meer beschouwende lange gedichten leest. Begrippen als ‘tijd’, ‘schim’, ‘spiegel’ roepen onvermijdelijk het perspectief van het grotere werk op.

Octavio Paz' oeuvre is een uitdeinende wereld, die fragiele, wisselende verbanden legt tussen de dingen die er worden in opgenomen: een ‘patio van woorden’ want ‘de wereld zien is hem spellen’. Ook al is ‘tijd zijn de veroordeling en de geschiedenis onze straf’, toch kan de waarheid die onder de geschiedenis ligt, bereikt worden via de liefde en de taal, die gelijkheid en verschil kunnen bevestigen en ontkennen. Dat is tegen de achtergrond van onze tijdsgeest een hoopvolle boodschap. Paz wil begrepen worden en maakt dat door zijn duidelijke, zij het dichte schriftuur mogelijk. Bij elke lectuur kan de lezer ook zijn eigen achtergrond betrekken en zo die dichterlijke wereld meer samenhang verlenen. Wie Paz op zijn pelgrimstocht vergezelt, komt verrijkt terug.