Poëziekrant. Jaargang 17

[p. 25]

Recensie

Margreet Schouwenaar
De verwachting die verloren ging
Hans Groenewegen

In 1991 werd Margreet Schouwenaar op grond van enkele gedichten in De Revisor genomineerd voor de C. Buddingh'-prijs. Normaal gesproken geldt pas een eerste dichtbundel bij een gerenommeerde uitgeverij als volwaardig debuut. De prijs ging uiteindelijk naar Michael Zeemans Beeldenstorm. Maar de verwachtingen waren gewekt. En nu haar echte debuut verscheen, zijn ze hooggespannen.

DE DREMPEL DIE VERTREK IS De drempel die vertrek is: Schouwenaar geeft aan dat ze in ieder geval ook in de traditie wil staan van wat de ‘autonomistische’ poëzie is gaan heten. De titel verwijst naar de door Kouwenaar geïnitieerde poezie over de plek waar iemand is, die zijn voltooiing vond in de solipsistische sententie van Hans Tentije in Wat ze zei: ‘hier aankomen, een plek die ophoudt | te bestaan zodra ik wegga | die nooit heeft bestaan voordat ik er kwam.’

De inmiddels een beetje obligate dubbelzinnigheden van een woord als ‘vertrek’ komen ook bij Schouwenaar tot hun recht. Het vertrek is bij haar zowel verblijfplaats als moment van weggaan. Zo wordt de drempel snijpunt van de noties van tijd en ruimte. In het titelgedicht. noemt ze dat ‘Doorgang is de plaats waar ik verblijf.’

Ondanks de beweeglijkheid die besloten lijkt te liggen in woorden als ‘vertrek’ en ‘doorgang’, overweegt bij Schouwenaar het statische. Het overgangsgebied lijkt een stroomgebied bij uitstek, een gebied waarin poëzie ontstaat door de vervloeiing van beelden en betekenissen. Maar bij Schouwenaar lijkt de drempel tot een gevangenis te worden. Er is voor haar geen onderscheid tussen verleden en toekomst. Er is geen voor en achter, geen aankomst en vertrek. In ‘Reis’ is de treincoupe zo'n gevangenis: ‘Vaak heb ik de weg naar iets overdacht, | en dan zo dat ik begrijpen zou | wat het is | dat terugkeer van aankomst onderscheidt.’ Dat onderscheid heeft ze niet gevonden en daarmee wordt het ‘nu’ onbegrijpelijk: ‘alles is onverstaanbaar heden.’ ‘Reis’ eindigt dan ook met een regel waarin de voorwaartse en achterwaartse beweging elkaar opheffen: ‘voortgang is een kwestie van spoorzoeken.’

Voelt het lyrisch subject zich opgesloten in de ruimte van de drempel, het blijkt daardoor tevens buitengesloten van waar het in de poezie om gaat: de

[p. 26]

woorden en de beelden. Om dat gevoel te verwoorden, grijpt Schouwenaar naar het door Hans Faverey geijkte reflexieve taalgebruik: ‘Een daad kan zichzelf niet ontgaan. | Waarmee het pas begint.’ Die regel komt uit het poëtologische ‘Taal is het woord niet’. Hoewel bijna exclusief als schrijfdaad op te vatten, blijft zo'n regel hinderlijk abstraherend en buitensluitend. Blijkens dat gedicht werkt Schouwenaar niet met de woorden. Ze vindt ze, als uitkomst van die statische daad die maar niet los van zichzelf kan komen. Tot ‘het woord’ zegt ze: ‘Ik had je nog | niet eerder hier zien staan. | Althans, dat weet ik nu ik je vind.’ Elders brengt ze de pijnlijke ervaring onder woorden de beelden wel te zien, maar niet te kunnen binnendringen. Poetische en herinneringsbeelden zijn van een andere materie dan het eigen lichaam: ‘hoe ik wring, ik kan niet binnen zijn: | dit lichaam is een ding.’

In die regels vind ik een precieze omschrijving van de problemen die ik op verschillende momenten met de gedichten van Schouwenaar heb. Aangetrokken door de fascinerende thematiek, stuit ik met enige regelmaat op teksten waarin de woorden niet in de dichteres doorgewerkt hebben, of, andersom, de dichteres niet in de woorden heeft doorgewerkt. Steeds weer kom ik onbeholpen beelden tegen, waar de dichteres zelf onvoldoende toegang toe lijkt te hebben gehad om ze consequent te kunnen uitwerken. Neem nu wat ze tot het woord zegt. Dat ze het niet eerder op papier heeft zien staan voor het middels de schrijfdaad daar is terechtgekomen, is nog te volgen. Maar door de slotregel met ‘Althans’ te beginnen, opent ze de mogelijkheid dat ze dat woord al zag staan voor ze het vond. Dus als ze het

‘Reis’

Er is geen afstand

deze reis.

En wat er is krimpt tot vergeten.
Als een stormvloed roll de trein
door de avond.
De schemer kleeft aan de ramen vast.
In dit schimmig meer deinen

vaal en vaag

de gezichten van mijn medepassagiers.
Het lukt hun niet het water te doorbreken.

Vaak heb ik de weg naar iets overdacht,

en dan zo dat ik begrijpen zou

wat het is

dat terugkeer van aankomst onderscheidt
Het nijgen van mijn gedachten is
als het bleke lichaam

van een baadster.

Net als de gedaantes in het raam
komt ze aan de oppervlakte,
waar het licht wacht,

opspat,

en haar malse vormen verhuk.

De werkelijkheid wordt groter.

De luchtbel van aanwezigheid atom tegenwoordig
en alles is onverstaanbaar heden.

In deze coupë

ben ik op reis.

Het opdringend duister steelt gezichten
en laat ze als stof achter
op het tafelblad van mijn blikveld.
Prompt trekt een tegendraadse vinger
lijnen.

Een netwerk van vertakkingen

waaiert uit

Met twee handen op water steunen.

Zodat ik niet vergeet,

voortgang is een kwestie van spoorzoeken.

woord niet gevonden had, had ze het al wel zien staan?

Met enige regelmaat gebruikt Schouwenaar de als-vergelijking, waardoor ze zich onderscheidt van de traditie waar ik haar eerder toe rekende. Maar ook daar gaat het naar mijn gevoel af en toe mis. Ik geef de volgende metafbor als voorbeeld: ‘Maar wanneer ik knik richt de grond zich op | met een blik zo scherp als een degen | van een schermleraar.’ Afgezien van de wat banale en in het gedicht niet onderbouwde vergelijking van een ‘blik zo scherp als een degen’: is de degen van een schermleerling minder scherp? Heeft een degen die niet in het bezit is van een schermchool helemaal geen punt?

Wat Margreet Schouwenaar beoogt, is over het algemeen duidelijk. In een aantal gedichten weet ze het ook te realiseren. Over de hele bundel genomen, voldoet ze echter bijlange niet aan de hoge verwachtingen die de jury van de C. Buddingh'-prijs heeft opgeroepen.

Margreet Schouwenaar, De drempel die vertrek is, Querido, Amsterdam, 1992, 48 p., fl. 25; 500 fr.