Poëziekrant. Jaargang 17

[p. 31]

Bloemlezing

Op een schaal
van o tot 10
Hugo Brems

Dat is zo ongeveer wat bloemlezers met dichters doen: ze ergens op zo'n schaal plaatsen. En het eerste wat de dichters doen, is kijken waar ze dan wel staan. En de recensent, die telt het allemaal nog eens na en plaatst vervolgens de bloemlezer op een puntenschaal. Hogere wiskunde is dat.
Nu er kort na elkaar herdrukken verschenen zijn van twee bloemlezingen die toch wel tot de standaard van onze letteren behoren, heb ik mijn telwerk gedaan; de tabellen liggen klaar.

HET GAAT DUS over de ‘zesde, geheel herziene en uitgebreide editie’ van de Spiegel van de modeme Nederlandse poezie, samengesteld door Hans Warren (Meulenhoff, Amsterdam en Kritak, Leuven) en de ‘Vijfde, geheel herziene druk’ van het Groot Verzenboek, samengesteld door Jozef Deleu (Lannoo, Tielt en Anthos, Baarn). Beide bloemlezingen zijn in zoverre met elkaar vergelijkbaar, dat ze uit hetzelfde aanbod putten: de



Nederlandstalige poezie sinds Gezelle en Gorter, zoals Deleu het omschrijft; of in de woorden van Warren: ‘Het begin (...) leg ik bij de dichtkunst van de literaire generaties van 1880 in Nederland en Vlaanderen. Daarnaast kan Guido Gezelle niet ontbreken.’

Voorts verschillen ze in zowat alle opzichten: de een is mooi, de ander lelijk; de een is thematisch, de ander historisch; de een is Vlaams, de ander Nederlands; de een neemt geen gedichten op van Jacob Israel de Haan en de ander 10, om maar wat te noemen.

De Spiegel van de Nederlandse poëzie is een instituut geworden. Victor E. van Vriesland stelde in 1939 de eerste uitgave samen, een bloemlezing uit de hele Nederlandse poëzie. Na de dood van Van Vriesland en de overname door Warren werd ze in twee delen gesplitst: een historisch deel met poëzie van de middeleeuwen tot de Tachtigers en een modern deel over de twintigste eeuw. Vanaf deze editie is ook de idee van samenhang | vervolg opgegeven en fungeert de Spiegel van de moderne Nederlandse poëzie als een geheel zelfstandige bloemlezing. De bedoeling ervan is ondubbelzinnig literair-historisch. Warren neemt in zijn verantwoording de woorden van Van Vriesland over: ‘Het doel van deze uitgave is, een samenhangend beeld te geven van de Nederlandsche poezie (...), sprekender dan een letterkundige geschiedschrijving dit zou kunnen doen.’ En hij voegt eraan toe: ‘In deze bloemlezing wil ik een representatief overzicht geven van de Nederlandse poëzie van de Tachtigers tot heden’, en ‘Het aantal toegekende gedichten weerspiegelt min of meer het belang van de betreffende dichter’. Op een schaal van o tot 10 dus. Al zijn er natuurlijk wel wat restricties en nuanceringen: voornamelijk de lengte van de verzen (inderdaad: 10 keer Van Geel b.v. neemt maar evenveel ruimte in als 1 keer Vro-

[p. 32]

man) en de voorkeur van de bloemlezer. Dat laatste is onvermijdelijk en zelfs wenselijk, maar tegelijk nogal discutabel in een bloemlezing die zo uitdrukkelijk literair-historisch wil zijn. Warren neemt zich voor om ‘niet altijd voor de gevestigde canon te zwichten’. Ik ben er niet zo zeker van of dat wel wijs is in een boek als dit, dat toch een heel ander statuut heeft dan de bloemlezingen van Komrij b.v. Maar ik ben er wel helemaal zeker van dat Warren voor die ‘opstandigheid’ weinig deugdehjke argumenten aandraagt. Hij heeft het over ‘harde oordelen’, ‘die weerstand zullen oproepen’, dat ‘een grote naam’ minder de doorslag moet geven dan een goed gedicht, over prijzen die ‘nogal eens naar willekeur toegekend’ worden, en hij klaagt erover dat ‘figuren zonder betekenis’ naar voren geschoven worden ‘als dichters van belang’. Maar we vernemen geen woord over de criteria voor zijn harde oordelen, de normen voor een goed gedicht, of hoe dat dan wel in zijn werk gaat met die foute prijzen en die opgeklopte figuren zonder betekenis. Is er een samenzwering of zo? Ik denk dat de samensteller van zo'n literair-historische bloemlezing zich wel wat grondiger (en wat minder zuur) mocht bezinnen over de lotgevallen van de canon, over de fiuctuaties daarvan, over de selectiemechanismen die aan het werk zijn wanneer vandaag naar gisteren kijkt. Dat hij de Nederlandse poezie ‘op haar mooist’ wil tonen, verdient alle lof; maar het is, zonder verdere verantwoording, een volstrekt nietszeggende mededeling. En het zou mij niet verwonderen als ze bovendien ook nog in strijd was met zijn eerste criterium, dat van representativiteit.

Kortom, die hele verantwoording is er geen: zelfs representativiteit betekent niets als niet tegelijk duidelijk wordt gemaakt hoe die moet worden begrepen. Maar misschien is de bloemlezing zelf wel goed, al ziet ze er dan ook lelijk en schreeuwerig uit, en al is ze ondraaglijk volgepropt met gedichten die elkaar wel van de bladspiegel zouden willen wegduwen.

Hoe zit dat nu dus met die canon en die harde oordelen? De absolute top (10 gedichten) omvat Gerrit Achterberg, Hugo Claus, Ida Gerhardt, Guido Gezelle, J.I. de Haan, Gerrit Komrij, Gerrit Kouwenaar, J.A. Der Mouw, Martinus Nijhoff, J.J. Slauerhoff, Paul van Ostaijen en Karel van de Woestijne. Zij worden op de voet gevolgd, met 9 of 8 gedichten, door J.H. Leopold, H. Lodeizen, H. Marsman en A. Roland Hoist.

Milde oordelen, op zijn zachtst gezegd, voor De Haan, Der Mouw en zelfs voor Komrij, Gerhardt en Lodeizen. Heel ernstig is het toch niet te noemen dat die ruimer vertegenwoordigd zijn dan b.v. Faverey (6), Bernlef (4) of Lucebert (5). Maar misschien zijn dat wel de ontdekkingen: liever goede gedichten dan grote namen. Het valt te betwijfelen als je verzen leest als ‘Geen troostwoord kan verzoeten | De wreede wroeging der voldreven Daad. | Ik heb geen tranen genoeg om te boeten | Wat Daad en droom bedreef aan gretig Kwaad.’ (J.I. de Haan). Er staan nog van die ontdekkingen in: Augusta Peaux (1859-1944) b.v., met 6 gedichten (evenveel als b.v. Faverey en Verwey en dubbel zoveel als o.m. De Coninck, Nolens, Van Deel en Leeflang).

De harde oordelen dan. Helemaal niet opgenomen zijn b.v. Rene Verbeeck, Insingel, Armando, Brassinga (prijs naar willekeur toegekend waarschijnlijk!), Dubois, Van Istendael, Mandelinck. Voorts worden er rake klappen uitgedeeld aan dichters met slechts een gedicht, zoals Van Bruggen, D'haen (prijs naar willekeur toegekend?), Eijckmans, Schierbeek. Even (on)belangrijk dus als Frans Babylon, Daniel Billiet, Dop Bles, Boccarossa, S. Bonn en ga zo maar door. Of met twee: Ten Berge, Van Herreweghen, Pernath, Schippers, Van Wilderode. Kan dat allemaal zo maar? Wat voor een ‘Spiegel’ is dit eigenlijk? Een LachSpiegel.

Natuurlijk heeft Warren recht op zijn voorkeuren en moet hij niet blindelings zwichten voor de canon. De bloemlezer, zoals de recensent en de literair-historicus, dient de canon levendig te houden, dat wil zeggen de verstarring ervan tegen te gaan, kritisch te kijken. Maar hij heeft niet het recht, in een boek als dit en zonder verantwoording of visie, naar believen links en rechts cadeautjes en straffen uit te delen.

‘Gewetensvolle middelaars tussen auteur en publiek zijn schaars geworden’, schrijft Warren in zijn verantwoording. Zo is het.

Jozef Deleu

[p. 33]

DEZELFDE BEZWAREN zou men in nog veel sterkere mate kunnen maken tegen de bloemlezing van Deleu.

(B.v. ii gedichten van Vasalis en maar | van Faverey). Maar hier ligt de zaak helemaal anders. Historische representativiteit speelt hier immers maar heel op de achtergrond mee. Dit Groot Verzenboek is immers de voortzetting van het voormalige Groot Gezinsverzenboek en het draagt nog altijd de ondertitel ‘Vijfhonderd gedichten over leven, liefde en dood. Een thematische bloemlezing uit Noord- en Zuidnederlandse poezie van de twintigste eeuw’. Ook in zijn ‘Woord vooraf’ laat Deleu geen misverstand bestaan over de opzet van zijn bloemlezing: ‘zij is gegroepeerd rondom grote en elementaire thema's van het leven van ieder mens. De geboorte, de kinderjaren, de jeugd en de jeugddromen, de eerste liefde, het samenleven van man en vrouw, de vriendschap, de herinnering aan het ouderhuis, het verdriet om wat niet is geweest en had kunnen zijn, de knellende vragen die onbeantwoord zijn gebleven, de eenzaamheid en de angst, de ziekte en de dood en de onzekere hoop op een overkant...’ Het gedicht is dan de verwoording van die levensmomenten, ‘taal en teken van deze dieperliggende wereld’. Deleu formuleert hier niet enkel een selectiecriterium maar ook een poezieopvatting. Het selectiecriterium komt erop neer dat de gedichten thematisch in zijn opzet moeten passen. Daar wordt dan nog aan toegevoegd dat de gedichten toegankelijk en goed moeten zijn. En ten slotte wordt ook beoogd, maar als het ware terloops, dat het boek ‘ook enigszins een beeld zal geven van het zich voortdurend wijzigende poetische klimaat’. Tegen zo'n thematische opzet is weinig in te brengen, maar er kunnen wel vragen gesteld worden bij de onderliggende poezieopvatting. Het is natuurlijk het volste recht van Deleu om poezie te definieren als de verwoording van ‘levensmomenten en ervaringen’ en als taal voor de kern van de dingen, als een moment van contemplatie. Het is zelfs zijn volste recht om zijn selectie op die definitie af te stemmen. Maar het kan ook geen kwaad erop te wijzen dat hij op die manier een beperkt en eenzijdig poëziebegrip hanteert. Met als gevolg dat hele porties uit het aanbod geen kans krijgen. En dat is niet altijd en niet enkel een kwestie van toegankehjkheid. Er zijn heel andere definities van poezie mogelijk en er zijn nogal wat dichters en poezietypes die zich daarop beroepen. Dat gaat dan b.v. van ‘Poëzie is woordkunst’ (Van Ostaijen) over ‘Het gedicht is een ding’ (Kouwenaar) tot ‘Het gedicht is een onafsluitbare zelfrealisatie van een linguistisch proces’ (Van Bastelaere). Niet iedereen is het erover eens dat poezie iets verwoordt of uitdrukt. Het is mij toch wat al te gemakkelijk om poezie als vanzelfsprekend met thematiek te identificeren en daardoor meteen gedichten die vanuit een afwijkende poetica zijn geschreven te herleiden tot ‘moeilijk toegankelijk’. Er is meer in het spel dan dat. Maar, zoals gezegd, Deleu heeft recht op zijn visie. En wat belangrijker is, hij hanteert ze vrij consequent en met veel soepelheid.

De gevolgen voor de bloemlezing zelf zijn natuurlijk niet gering. Ook hier is dat het duidelijkst te illustreren door de toppers te confronteren met enkele opvallend schaars bedeelden. Met 10 of 11 gedichten figureren hier Hans Andreus, J.C. Bloem, M. Nijhoff, J. van Nijlen en M. Vasalis. Daartegenover ontbreken b.v. dichters die het in de eerste plaats van observatie of concept moeten hebben, zoals Armando, Vaandrager, Schippers en Bernlef; ook de typische taaldichters zijn duidelijk ondervertegenwoordigd: Beurskens, Faverey (i), Lucebert (2), Van Ostaijen (2), Pernath (2), Ten Berge (1), De Neef (1), Nijmeijer (1), Hertmans (1), Schierbeek (1). Hetzelfde geldt voor filosofisch ingestelde dichters als Verwey en Vestdijk en voor de ironische en | of humoristische poezie. Typisch inhoudelijke zangers van het leven daarentegen zijn goed bedeeld, van het type De Belder, De Bourbon, Demedts, Dubois, Gijsen...

Het Groot Verzenboek is in alle opzichten een fraai geschenkboek. Het is luxueus uitgevoerd, op groot formaat, in een stijlvolle en originele vormgeving van Antoon de Vijlder. Origineel doordat er per pagina twee gedichten naast elkaar staan afgedrukt, zonder dat de bladspiegel daardoor overladen wordt. Die hele vormgeving getuigt van een respectvolle houding tegenover het gedicht; zij is de visuele tegenhanger van de globale visie die aan het boek ten grondslag ligt: poezie is iets bijzonders, ze hoort bij het leven maar ze mag niet in de alledaagsheid verdrinken. Een geschenkboek ook omdat het zich richt tot een ruim publiek, dat van de poezie geen grote schokken verwacht maar diepe inzichten, geen experimenten maar troost, geen onthutsende vervreemding maar, inderdaad, contemplatie. Deleu speelt op die nogal smalle poezieopvatting in en bevestigt ze. Daar staat tegenover dat hij de lezer niet misleidt, dat hij van meet af aan zijn grenzen trekt en dat hij binnen die grenzen een grote belezenheid en een



duidehjke persoonlijke (goede) smaak laat zien. De poezielezer kan er alleen maar wel bij varen. En dat doet hij ook: deze vijfde druk brengt meteen het 27ste duizendtal op de markt: bijna 2000 exemplaren per jaar sinds 1976! Stof tot nadenken over de schijnbaar zo moeilijke relatie tussen poezie en lezer.

Hans Warren (samenst.), Spiegel van de moderne Nederlandse poezie, zesde, geheel herziene en uitgebreide editie, Meulenhoff-Kritak, Amsterdam-Leuven, 1992, 573 p., fl. 49,50; 990 fr.

Jozef Deleu (samenst.), Groot Verzenboek, vijfde, geheel herziene druk, Lannoo-Anthos, Tielt-Baarn, 1992, 318 p., fl. 44, 75; 895 fr.