Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 31]

Essay

Beckett, Bronzwaer, Lindner
Hoe modern is een brontosaurus?
Hedwig Speliers

Samuel Beckett
[foto: Meulenhoff]

Met de tweetalige uitgave van Echo's gebeente zijn de Collected Poems 1930-1978 van Beckett nu ook voor het Nederlandstalige publiek toegankelijk. Is mijn grootste enthousiasme voor de toneelkunst van de Ier wat geluwd, zijn poëzie blijft me verrassen door haar moderniteit. Vooral formeel dan. Toch vind je de Beckett van het toneel ook voor een flink stuk in zijn poëzie terug. Modern daarin is de destructie. Ze laat sporen na in de op hol geslagen syntaxis, in het ontbreken van de interpunctie, in het uitzaaien van vreemde woorden - wat aan Ezra Pound doet denken - en in eigenaardige semantische verbindingen.

Modern is ook de metafoorvorming. De metaforen suggereren een exaltatie, het zoeken naar en het verwerpen van gecanoniseerde taal. Je ziet hoe Beckett in bewondering stond voor Joyce, met wie hij in de dertiger jaren bevriend werd. Die bewondering vinden we terug in het gedicht ‘Home Olga’, een acrostichon op de naam van zijn landgenoot. Wie Joyce zegt, zegt epifanie. Epifanie als een typische vorm van poëtische retoriek vinden we ook bij Beckett, zoals deze strofe uit het grote gedicht ‘Serena’:

mijn broeder de vlieg
de gewone huisvlieg
vliegt schielijk uit het donker in het licht
klampt zich vast aan zijn plaats onder de zon
poetst zijn zes poten
geniet van zijn vleugels zijn evenwichtsorganen
het is de herfst van zijn leven
hij kon tyfus en mammon niet meer dienen

In de poëzie van Beckett herken je dus de existentiële aspecten van zijn dramatisch werk. Zijn absurde levensgevoel steunt op een stuk filosofie (Beckett was ook met Sartre bevriend). Net als zijn toneel kent ook zijn poëzie dat schizoïde in de zegging. De taalvervorming (vorm) zèlf zegt meer over zijn zijn-in-de-wereld dan de feitelijke inhoud. Figuren als herhaling en circulariteit maken de tragiek formeel voelbaar. Voor de ziekte mens genoemd (Freud) en het bestaan als ziekte vond Beckett telkens weer de adequate poëtische verwoording, zoals in dit gedicht, geschreven vlak voor de Tweede Wereldoorlog:

dus doet het er niet toe
of je bij mooi weer en bij slecht
opgesloten thuis zit opgesloten bij de anderen
alsof het gisteren was van weet je nog

die mammoet

het dinotherium de eerste zoenen
de ijstijden die niets nieuws hebben gebracht
de grote hitte van de dertiende

van hun tijdrekening

en Kant die zich koeltjes boog

over rokend Lissabon

om over generaties eikehout te dromen

zijn vader te vergeten

zijn ogen of hij een snor had
of hij een goed mens was waaraan hij

overleden is

je wordt er niet minder door aangevreten

zonder trek

bij slecht weer en het allerslechtste
opgesloten thuis opgesloten bij de anderen

Beckett is formeel een modern dichter. Dat formalisme functioneert als een raster waarop hij zijn levensvisie kenbaar maakt. Meer in hoe dan in wàt hij zegt, krijgt het absurde bestaan gestalte.

De vraag naar de moderniteit van de tekst in het algemeen en het gedicht in het bijzonder is een periodieke vraag. Welke graad van poëticaal anders-zijn is nodig om de grenzen te verleggen en een canon of bepaalde mode te doorbreken? Met een nieuwe generatie staan we meestal voor een nieuw type poëzie, maar het kan retrograde aspecten vertonen. En is hedendaags synoniem voor modern? Sommigen halen de schouders op en zeggen: wat doet het ertoe, modern of niet modern. Anderen roepen:

[p. 32]

modern al te modern.

De Van Dale omschrijft ‘modernisme’ als ‘de geest van het nieuwe in maatschappij, letteren en kunst’, ‘modern’ als ‘tot de nieuwere tijd behorend’ en ‘moderniteit’ als ‘het modem-zijn’. Met zo'n lemma's schieten we niet veel op. Laten we naar Wittgenstein luisteren, die omstreeks de Eerste Wereldoorlog al beweerde dat het onmogelijk is dat woorden op twee verschillende manieren optreden, alleen en in de volzin (TLP, 2.0122). Modernisme en moderniteit betekenen dus niet helemaal hetzelfde. In deze post-moderne tijd lijken het erfelijk belaste begrippen.

Zo probeert W. Bronzwaer, hoogleraar algemene literatuurwetenschap aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, de moderniteit van prozateksten en gedichten te onderzoeken. Hij deed dat al in 1977, maar dan in de eerste plaats als samensteller van Tekstboek algemene literatuurwetenschap. Een heerlijk, zij het ietwat moeilijk boek. Daarin verzamelt hij, bijgestaan door het academische echtpaar Douwe Fokkema en Elrud Ibsch, een aantal Nederlandse en buitenlandse publikaties die de moderne ontwikkelingen in de literatuurwetenschap illustreren. Een must voor al wie, in deze tijd zo rijp aan cognitieve processen, van een gedicht iets meer verlangt dan een aandoening van het hart of een biecht. Zo zou elke poëzieliefhebber eenmaal in zijn leven de ontleding van Baudelaires kattengedicht moeten lezen. Roman Jakobson en Claude Lévi-Strauss tonen stap voor stap aan hoe de vorm (rijmwoorden en grammaticale ingrepen) de inhoud bepaalt. Alle niveaus van de taal spelen daarin een kapitale rol. We zien hoe Baudelaire in de moderniteit stapt en de poëziegrenzen verlegt.

Eerder publiceerde het echtpaar Douwe Fokkema & Elrud Ibsch Het modernisme in de Europese Letterkunde (1984). Bronzwaer verwijst ernaar, vermits hij



dezelfde stof behandelt. Beide boeken brengen leuk materiaal aan omtrent de moderniteit. En beide boeken vertonen volgens mij dezelfde zwakte. Misschien is het typisch Hollands, want Nederland heeft - op enkele experimentelen na - nooit de felle modernistische stellingnamen gekend, zoals wij die kenden met Paul van Ostaijen, Jan Walravens, Paul de Vree en de mannen rond onder meer Labris en De Tafelronde. De Vlaming is uiteraard meer tot het experiment geneigd, denk maar aan de opusgedachte die Hugo Bousset omtrent een trits Vlaamse prozaïsten na de Tweede Wereldoorlog heeft ontwikkeld.

Professor Bronzwaer opent zijn boek Het eerste spoor met een voortreffelijk essay over de moderniteit van Arnold Schönberg. Met Schönbergs opera Moses und Aron heeft hij het niet bepaald moeilijk. De componist kende als jood problemen met het verbod op de uitbeelding. Dat verbod bracht hem bij een afwijkende operabenadering en muziekschriftuur. De dodecafonie was geboren. Daarmee doorbreekt de componist een canon, een reeks conventies en verlegt hij de grenzen van zijn genre. Zijn onvoltooide opera maakt ons eveneens duidelijk dat de moderne kunst gekenmerkt wordt door het verlies van onschuld en naïviteit. Er ontstaat een situatie ‘waarin het kunstwerk niet anders kan zijn dan een reflectie op zijn eigen mogelijkheid’. Met dit essay gaat Bronzwaer schouder aan schouder staan naast George Steiner, die in Verval van het woord een al even indrukwekkend essay over Schönberg schreef. Met Schönberg markeert Bronzwaer het begrip modernisme, moderniteit. Maar het modernisme van Schönberg staat buiten discussie.

Dat is niet zo voor de moderniteit van Martinus Nijhoff en Simon Vestdijk. Toch zijn zij voor Bronzwaer duidelijk coryfeeën van het modernisme in onze Nederlandse letteren. Om dat te bewijzen voert hij een handige truc uit, zo typisch voor vele Hollandse adorateurs van Menno ter Braak en Edgar du Perron. De truc staat bekend onder de naam ‘ventisme’: de scheiding van inhoud en vorm. Nu waren de Forumianen tegenstanders van de vormtheorieën van Nijhoff, maar met de truc haalt Bronzwaer Nijhoff terug in de kring van de groten. De kern van waaruit Bronzwaer Nijhoff, Vestdijk en het hele modernisme benadert, laat ik hem zelf in zijn Nijhoffessay ‘Een verstrooid zelfportret’ formuleren: ‘Een van de manieren waarop men zicht kan krijgen op de wijze waarop een stroming zich afzet tegen andere stromingen bestaat hieruit, dat men bestudeert hoe een bepaald inhoudelijk gegeven of thema zich in de verschillende stromingen manifesteert.’ Zo'n uitspraak verwondert mij. Bronzwaer, nochtans vertrouwd met alle linguïstische stromingen van de twintigste eeuw en het deconstructieve denken van Jacques Derrida - voortreffelijke basissen overigens om poëzie te benaderen - is goed genoeg geplaatst om te weten dat vooral het structuralisme ernaar streefde om de dichotomie inhoud | vorm op te heffen. Vreemd toch dat zo'n intelligent man niet beseft dat hij door vorm en inhoud van elkaar te scheiden de zaak van de moderniteit compleet aan het brouilleren is. Dat geldt evenzeer voor zijn vrienden-medewerkers Fokkema-Ibsch. Door het accent te (ver)leggen op ‘een bepaald inhoudelijk gegeven of thema’ kan ook dat professorale echtpaar makkelijk een oubollig schrijvende André Gide naast reële vernieuwers zoals James Joyce en Virginia Woolf plaatsen. Als je, zoals Bronzwaer constant doet, vorm en inhoud van elkaar scheidt, dan is Vestdijk inderdaad een modern dichter. Ik ontken het biografische belang van dat soort poëzie niet, maar literair-

[p. 33]

Erik Lindner [foto: Sanne van Rijn]

historisch komt ze als oerconservatief op mij over, wat Gerrit Komrij met zijn retrograde opvattingen als poëziebloemlezer bevestigt. En Bronzwaer geeft zijn ambivalente opvattingen in zijn Nijhoffessay ook toe. ‘Op formele gronden zal men het gedicht niet als modernistisch herkennen’, schrijft hij over ‘De wandelaar’. Bronzwaer probeert zijn argument kracht bij te zetten door Nijhoff met Baudelaire te vergelijken. Baudelaire kun je toch ook een modernist noemen, al schreef hij conventionele gedichten en dat op grond van het ‘semantisch universum’, schrijft Bronzwaer. Maar dat is met grote woorden zand in de ogen strooien. Baudelaire staat aan de wieg van het modernisme, Nijhoff stond in het volle krijgsgewoel. En ‘semantisch universum’ wil in gewone taal zeggen dat hij Nijhoff modern acht op grond van diens inhoud. Bronzwaer voert dus de Forumiaanse scheiding tussen vorm en inhoud in, mét voorliefde voor de inhoud. En dat was het laatste wat ik had verwacht van een man die Roman Jakobsons voorbeeldige analyse van Baudelaires ‘Les chats’ in zijn eerder gepubliceerde Tekstboek algemene literatuurwetenschap opnam. Meteen is mijn fundamentele bezwaar tegen deze opstellen over literatuur en moderniteit geformuleerd. Bronzwaer is een erudiet man. Hij prikkelt onze zucht naar kennis en daagt ons constant uit om onze literaire smaak op rationele basis te onderbouwen.

En je loopt helemaal zoek als je het poëziepamflet Op het behang leest. Pamflettist Erik Lindner kijkt op naar Isidore Ducasse, alias Comte de Lautréamont, aan wie hij zijn tekst opdraagt. Maar wat moet je ermee als je je opvattingen over poëzie niet theoretisch onderbouwt op de enige manier waarop dat kan, door terug te blikken op wat de filosofie (Wittgenstein, de logisch-empiristen), de taalkunde (Ferdinand de Saussure, Hjelmslef e.a.), de traditionele en moderne poëtica's en in de eerste plaats de moderne dicht- en prozakunst hebben voortgebracht. Terloops: het maakt duidelijk dat de filosofische onderbouw van literatuurmanifestaties in de toekomstige cultuurhoofdstad Antwerpen gewoon moet en dat het gros van onze Vlaamse auteurs hersens onbelangrijk acht! Veel te lang al worden de cognitieve processen in de literatuur en vooral in de poëzie ontkend. En aan dat niveau komt ook Erik Lindner niet toe. In zijn boekje, meer pamflet dan poëtica, verwerpt hij de dichter als prediker, als revolutionair, als didacticus, als recensent, als lector. Hij houdt een pleidooi voor het prozagedicht, naar het model van zijn idool. Maar het boekje bulkt van de beweringen. Nergens vind ik houvast, nergens enige theoretische onderbouw. Als Lindner op een bepaald moment de essentie van de dichter probeert vast te leggen in een uitspraak als ‘zijn kracht is ongrijpbaarheid’, dan word ik daardoor wèl even geraakt. Maar in de verwerping van het denkproces in en over poëzie is hij helemaal mijn vriendje niet. In het kapittel XI van zijn manifest wordt het duidelijk dat ‘denken’ en ‘fantasie’ op één lijn worden gesteld. Ik zet twee uitspraken naast elkaar: ‘Poëzie interpreteren is een zinloos tijdverdrijf voor degene die zich beter met denksport op kan houden’ en ‘De smaak is inderdaad het enige criterium dat overblijft, mits er voldoende kwaliteitsvolle poëzie geschreven wordt.’ Het is duidelijk dat beide uitspraken elkaar uisluiten. Hoe kun je zonder het denken over de poëzie - het domein van de analyse en de interpretatie - in godsnaam zinvolle uitspraken over poëzie doen. Intellectuele benadering moet het ons mogelijk maken om ‘kwaliteitsvolle poëzie’ van humbug te onderscheiden. Daarom vind ik een tekst als Op het behang een maat voor niets. Om het lapidair te formuleren: ik ben het liever oneens met Bronzwaer dan met Lindner, want eerstgenoemde soort onenigheid verschaft honderdmaal meer intellectueel genoegen.

Samuel Beckett, Echo's gebeente, Meulenhoff, Amsterdam, 1992, 128 p., fl. 37,50; 750 fr.

W. Bronzwaer, Het eerste spoor. Opstellen over literatuur en moderniteit, Ambo, Baarn, 1991, 150 p., fl. 35; 700 fr.

Erik Lindner, Op het behang. Beschouwingen over poëzie, Maldoror, Den Haag, 1991, 52 p., fl. 12; 240 fr.