Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 32]

Recensie

Hans Verhagen
Wij zijn altijd samen
Remco Ekkers⁺

De nieuwe bundel van Hans Verhagen, Autoriteit van de emotie, begint met een mooi gedicht, waarvan de toon tegelijk bescheiden en zelfbewust is. De drie strofen openen met een parallellisme: ‘Ik ben de maker niet van het gedicht; Ik ben de behoeder niet; Ik ben de hoogste autoriteit van de emotie’. De titel luidt: ‘Ik ben de maker...’; een paradox dus. De dichter weet zich een medium. Poëzie schuilt in de taal en de dichter is eenvoudig de ambachtsman, de gehoorzame dienaar. Hij moet goed luisteren naar de taal en op de juiste wijze noteren wat hij opvangt. Daarin schuilt zijn trots en zijn nederigheid.

JE ZOU KUNNEN ZEGGEN dat Verhagen de dichter weer apart zet, zoals Tachtig en Vijftig dat deden: de dichter als de bedienaar van het woord, maar ook de dienaar, de minister in de oorspronkelijke betekenis. Het heeft dan ook geen zin de dichter te bewonderen om zijn persoonlijkheid, om zijn voortreffelijke eigenschappen. Hij is geen beter mens dan ieder van ons. Hij is enkel een goed luisterend oor. Zoek hem niet op, bewonder hem niet, hij is een instrument en dat is hij beter naarmate hij zich minder bindt aan zaken, instellingen of personen. Je hoeft geen steun van hem te verwachten. Hij is geen therapeut. Hij is geen interessante of prachtige geliefde, integendeel: de geliefde als persoon laat hem koud. Waarschuwde Annie M.G. Schmidt, in een heel andere toon, niet al voor de dichter: ‘Neem nooit een dichter, m'n dochter. | (...) Wat jij in hem liefhebt, dochter, | staat al in zijn bundeltje “Donkere sneeuw”. | Daarin staat al het verhevene.



| De rest krijg je 's morgens bij zevenen | thuis. Als een meeuw.’

De poëzie die de meesten van ons zoeken, die van het cabaret of de overlijdensadvertentie, zul je bij hem niet vinden. Hij is als persoon saai of onbereikbaar in zijn waanzin en naar binnen gericht. Verhagen zegt, met een hem kenmerkende spot en laconisme: ‘ik ben je moeder niet.’ Wat is hij dan wel? ‘Ik ben de hoogste autoriteit van de emotie, | maar mijn eigen hart kent het verlangen niet.’ Hij oefent gezag uit, maar dat doet hij in gehoorzaamheid; het heeft niets te maken met zijn eigen persoonlijkheid. Hij is niet gevoeliger dan een ander, misschien zelfs minder gevoelig, omdat hij zo een en al oor is. Als hij trilt, is dat niet van emotie, maar van schrik om wat hij opvangt: ‘ik transformeer alleen het huilen van de wolven | tot een lied. Ik ben de vertolker van het leven, | maar zelf leven doe ik liever niet.’

De bundel is opgedragen aan Verhagens vrouw Conny. Het openingsgedicht is waarschijnlijk van 1988 en geeft een reactie op de zo pijnlijke dood van Conny (in 1986). In het motto, een citaat uit Duizenden zonsondergangen, zegt Verhagen over zijn vrouw: ‘Jij bent de waarheid | waar ik ben | de tijd staat stil | de klok verstrijkt | en wij zijn altijd samen.’ Die tekst is van voor 1972. In de bundel gaat er een regel aan vooraf: ‘Zo simpel is het.’ Het is niet simpel meer. In 1990 schilderde Verhagen ‘Corner of Infinity’ en nu lezen we in de eerste afdeling van Autoriteit van de emotie, ‘Hoek van de oneindigheid’, een plek waar Verhagen zich terugtrok in een paradoxale vorm van ascese: ‘In de geest van hunkering waarin de wereld als geen andere planeet gedijt, | hoor ik al evenmin thuis als in het spiegelpaleis waar ik mijn dagen slijt. | Wat me in allebei ontbeert & aantrekt tegelijk is de aanwezendheid | van wat ontbreekt, | en in de vroege morgen zien wat ervan overblijft, waardoor de weinigheid mij in z'n greep krijgt; | de weinigheid mij.’ Het filosofisch-theologische woord ‘aanwezendheid’ doet denken aan het bijbelse ‘eerste aanwezendheid’ en het Spinozistische begrip ‘substantie’. Spinoza's zesde definitie luidt: ‘Onder God versta ik het volstrekt oneindige wezen, dat wil zeggen een substantie, uit een oneindig aantal attributen bestaande, waarvan ieder voor zich een eeuwig en oneindig wezen uitdrukt.’ Ook het

+ Hans Verhagen, Autoriteit van de emotie, De Bezige Bij, Amsterdam, 1992, 65 p., fl. 27,50; 550 fr.

[p. 33]

woord ‘weinigheid’ heeft een filosofische kleur. In gewone taal, maar dan dus minder krachtig, zegt de dichter in de geciteerde regels dat hij niet thuishoort in de wereld van rusteloos verlangen, maar evenmin in een narcistische wereld waarin men zichzelf genoeg is. Men is God niet. De situatie van de mens is paradoxaal: hij moet verlangen naar wat hij tot zijn eigen behoud niet kan bereiken. Soms vangen we een glimp op van de Spinozistische eenheid van de ziel en de hele Natuur, maar die eenheid ontglipt ons, waardoor we ons pijnlijk bewust worden van onze geringheid. Ook dat is gevaarlijk; het leven wordt, plat gezegd, waardeloos, en dat leidt soms tot een zelfgekozen dood.

De tekst van Verhagen is niet gemakkelijk. Elke regel vraagt om geduldige lezing. Neem nu alleen maar het eerste deel van de derde regel: ‘Wat me in allebei ontbeert & aantrekt tegelijk’. Het gebruik van het overgankelijke werkwoord ‘ontberen’ is ongrammaticaal. Gewoon is: ik ontbeer ‘de aanwezendheid | van wat ontbreekt’. Hier lijkt een betekenis aan ontberen te worden toegevoegd: tuchtigen. Wat me tuchtigt, slaat, pijndoet én aantrekt. Het lijkt Hadewijchs orewoet wel. En natuurlijk, het mystieke karakter van Verhagens gedichten is meer dan eens aangetoond.

Ik citeer de rest van het gedicht:
Eens was het of ik thuizen te over had

en ik had ze niet nodig,

want heel de wereld was mijn thuis

en jij was de hele wereld;

nu staat eindelijk het klokwerk klaar

om mijn uur te slaan, maar waar?

En waar ben jij?

Maak ik mezelf waar als mens, dan, denk ik,
ben ik menselijkerwijs niet gebouwd op vrede

zonder lijfsbehoud;

als Zijn evenbeeld kan ik alleen

met niemand minder dan Godzelf

tot mijzelf komen,

Hans Verhagen
[foto archief De Bezige Bij]

Elk ander onderdak is andermans,
en alle andermans is niemands,
en niemands = altijd met jou.

En jij bent dood.

Of niet,
soms.

De laatste strofe is weer kenmerkend voor een aspect van de dichter: zijn spot en laconisme. Misschien zorgen die voor zijn lijfsbehoud. Maar het afbreken van de regel moet ons ook op een ander spoor zetten. Soms is de geliefde niet dood, is ze altijd en eeuwig aanwezig. Deus sive natura.