Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 22]

Buitenland

Francis Ponge
Koningen raken geen deuren aan
Hedwig Speliers

Er is de wereld voor Ponge, en de wereld na Ponge. De eerste wereld is de wereld van wijsbegeerten, godsdiensten, nieuwe wereldordes die elkaar in razend tempo opvolgen. De wereld van territoriumstrijd, bazige tijd, geldhonger. Kortom: de antropomorfe wereld. De wereld van de mens. Daarna komt Ponge. Hij verwijdert het waas van onze ogen, neemt ons bij de hand en leidt ons met zijn woorden door de dichtheid van de dingwereld. Hij is onze Vergilius, die ons uit de danteske hel van de mensbezoedelde wereld over de louteringsberg van het denken naar de hemel van het ding voert. ‘De vorm van de wereld’ (Proëmia, p. 17) bekijkt hij niet met het oog van de filosofen. Hij herkent een verzameling van toevallige en asymmetrische eigenschappen, ‘zoals bijvoorbeeld een tak seringbloesems, een garnaal in het natuurlijk aquarium van de rotsen aan het eind van het havenhoofd van le Grau-du-Roi, een badspons in mijn badkamer, een sleutelgat met een sleutel erin’ (1928). In die wereld vind ik mijn hele geluk, schrijft hij.

WIE DE MAGIE van Ponges taal wil ondergaan, mag in zijn wereld binnen. Maar je moet onbevangen zijn als een kind en opnieuw vragen willen stellen. Daarom laat Ponge in enkele ‘aantekeningen voor “De Mens”’ (1943-1944, Proëmia, p. 115) het eeuwenlange getob van de mens achter zich. ‘De mens is een god die zichzelf miskent’, schrijft hij. ‘Hij heeft de idee van God buiten zichzelf geplaatst. Hij moet haar weer integreren in zichzelf.’ De mens is, schrijft Ponge, eerder nieuwsgierig naar zijn omgeving dan naar zichzelf. Naar de wereld, naar haar voorvallen, haar mogelijkheden: ‘Hij probeert zich er voort te bewegen met alle mogelijke snelheden (en op zijn gemak), haar te verwoesten, haar opnieuw in elkaar te zetten.’

Ik schreef het al: er is de wereld voor



Ponge en de wereld na Ponge. Na Ponge zie je de wereld anders. Hij heeft haar immers herleid tot ding, terwijl de mens constant projecties bedenkt, en de dingen verwaarloost om gedachten in de plaats te stellen en filosofische constructies. ‘Terwijl ik tijd te kort kom om de objecten te onderzoeken, ze opnieuw te maken, er eigenschappen en genietingen uit te halen...’, zegt hij aan Albert Camus. Net als J.P. Sartre wil Camus de dichter Ponge voor de kar van het existentialisme spannen. Maar Potige, van protestants gereformeerde afkomst en later een sociaal geëngageerd man, is allerminst overtuigd van de absurditeit van de wereld. Wel beseft hij hoe absurd de filosofie van de wereld is. In de beschrijving van de dingen maakt hij zich van de bedenkingen los. Hij doet dat in deel I van zijn beroemde ‘Pages bis’ of ‘Extra pagina's’, nl. ‘Overpeinzingen bij het lezen van “L'Essay sur l'Aburde”’ (1943). De Franse existentiefilosoof krijgt er fijntjes van langs, en met hem allen die niet bij de Littré willen zweren. De Littré, die offerande van woorden. Honderdduizenden woorden liggen klaar om de dingen die ons omringen te veroveren en ding met de dingen te worden. Mens, koning der dingen!

Na een zekere crisis wilde Ponge het woord terugvinden, zijn eigen woordenboeken maken. Partij kiezen voor de dingen. Met een variatie op het woord van Littré: ‘Je moet je werk opvatten alsof je onsterfelijk was en eraan werken alsof je morgen moest sterven, zou je kunnen zeggen’. Namens de dingen spreken een garnaal, een badspons, de kou, het water, het ijs, een golf, het vuur, de zee, de strandkei, een steen, een kruid, een stuk hout, een stuk vlees, stof, de kiezelsteen, het kratje, de sinaasappel. Er zijn te veel dingen om ze op te noemen. De dingen inventariseren is de Littré van de wereld doorlopen. En de wereld van de Littré, met zijn zeven delen en veertienduizend bladzijden. ‘Laten we aldus de woorden belachelijk maken door de catastrofe - het eenvoudige misbruik van de woorden’, luidt het cryptisch in zijn ‘Nihilistische rechtvaardiging van de kunst’ (1926). Hier wil een jonge Ponge van de clichés af, de taal van zijn beladen erfenis, het psychologiserende aspect ervan, ontdoen. Ponge wil een taal om de dingen te beschrijven ‘vanuit hun eigen gezichtspunt’. Hij wil aantonen dat het mogelijk is ‘over de simpelste dingen oneindige betogen te houden die volledig zijn samengesteld uit nooit eerder gedane beweringen, kortom, dat over wat dan ook niet alleen nog niet alles gezegd is, maar bijna alles nog gezegd moet worden’ (‘Inleiding tot De Strandkei’, 1933). Het lijkt wel een zin van Wittgenstein. Die tekst is meteen een van de vele sleutels tot zijn poëtica. Ponge gebruikt makkelijker het woord ‘retorica’, want hij weet niet of hij prozaïst of dichter genoemd wil worden. Hij wil ook geen soepje maken van de bestaande genres, al lijkt het daar soms sterk op. Hij wil volgens het Ding dat hij benadert een adequate Vorm. De Seine vloeide, vloeit en zal blijven vloeien. In zijn Franse zin wil

[p. 23]

hij Seine worden en vloeien. De letterlijke én figuurlijke ongrijpbaarheid van de garnaal wil hij in ongrijpbare woorden weergeven, en woorden worden ongrijpbaar als je ze op de immense zee van een complexe zinsstructuur laat dobberen. Garnaal: terwijl het ding geschreven wordt, schrijft het zichzelf. Terwijl de dingen worden beschreven, wordt het beschrevene zelf ding. Beide tekens gaan in mekaar op. In Le parti pris des choses (Namens de dingen) (1942) is het duidelijk. Dat boek is de originele herformulering van de wereld. Ponge ‘wil geen gedichten componeren, maar één enkele kosmogonie’. Elk ding is een segment van de kosmos der dingen. Elke tekst is een segment van het Grote Boek, zijn oeuvre. Hij wil de dingen opnieuw formuleren, de mens heeft ze al die eeuwen verwaarloosd. Door de formulering worden de woorden op hun beurt dingen. Overal duiken de relaties tussen taal en ding op. Ponge bewondert de taalmacht van Mallarmé. ‘Mallarmé behoort niet tot degenen die denken de woorden tot zwijgen te brengen. Hij heeft een verheven idee van de macht van de dichter. Hij verloochent het geluid door het geluid. (...) Hij heeft een antilogisch werktuig geschapen. Om te leven, om te lezen en te schrijven.’ (‘Aantekeningen voor een gedicht (over Mallarmé)’, 1926). De Mallarmése idee van de ‘uitdrukking opgevoerd tot maximiteit’ verleent diepgang aan de passie van Ponge. De relatie tussen het taalding en de dingtaal magnetiseert hem. Door het in een netwerk van woorden te verweven, eigent Ponge zich het ding toe. Hij beschrijft ‘Het einde van de herfst’. Met zijn turbulente metaforen dwarrelen de bladeren, ze worden ‘neergedwarrelde stemmen’. De stormachtige natuur is een ‘stemlokaal’ waarvan alle deuren open- en dichtslaan. De bladeren worden naar de ‘prullenmand’ verwezen. ‘De natuur verscheurt haar handschriften, verwoest haar bibliotheek’. De dingen scheppen hun eigen ambivalente semantiek. Daarom hielden de Franse structuralisten zo van Ponge. Na de existentialisten was het hun beurt om Ponge te ontdekken. Het vanzelfsprekende van de dingen wordt van zijn vanzelfsprekendheid ontdaan, verlost, doordat de dichter gaat spreken in hun naam en door de dingen gesproken wordt. Zie hier hoe taal en ding, hoe dichter en omgeving versmelten. Ponge strooit isotopieën uit: het blad van de boom, het blad met de schriftuur, de stem, het stemlokaal, handschriften, bibliotheek en de prullenmand van de schrijver vormen één groot betekenisveld. Voeg er in dezelfde tekst de polysemie aan toe van een woord als ‘amfibiguïteit’. Ecce homo poeticus. Hij, zoon van Joyce!

Voor de kennis van Ponges retorica is My creative Method een heel belangrijke tekst. Hij verscheen te Zurich in 1949 op 50 exemplaren. Voor zijn ‘reis in de dichtheid der dingen’ wil Ponge dus een adequate taal. ‘O oneindige mogelijkheden van de dichtheid van de dingen, weergegeven door de oneindige mogelijkheden van de semantische dichtheid van de woorden!’ roept hij uit. Maar hoe kan hij ‘het verlangen de dingen voor de eerste maal te zien’ (Paul van Ostaijen), die verwondering die zijn vitaliteit en zijn creatieve kracht is, verwoorden? Welnu, de creativiteit van Ponge bestaat in de verwerping van de methode. Van onderwerp tot onderwerp wil hij de gepaste stijl. Stijl is een variabele. En de retorica van Ponge is een anti-poëtica. Hij wil doordringen in de fysieke voorstelling van de werkelijkheid. Dat kan hij niet door omschrijving (explication), alleen door beschrijving (description). Het gedicht-an-sich is daartoe ontoereikend. Zegt Ponge: ‘Dingen en gedichten zijn onverenigbaar. Het gaat er om te weten of



men een gedicht wil schrijven ofwel rekening wil houden met een ding.’ Om vanuit het ex nihilo, na de tabula rasa, het ding te benaderen, zoekt Ponge naar een nieuwe uitdrukkingswijze. Het kan met de nodige ironie, zoals in ‘De sinaasappel’, die ‘de beproeving van de uitdrukking’ ondergaat. Elk ding dringt in feite zijn eigen retorica, zijn eigen expressiemiddel op. Weg met de sonnetten, aldus Ponge, weg met de oden, weg met epigrammen. Kortom, weg met de klassieke poëtica. Daarom zoekt Ponge zijn heil bij het ‘proême’, een sterk poëtisch-beeldend proza dat de vorm van het ding aanneemt. Bij wijze van spreken. Want Ponge wil geen dichter zijn, hij wil alleen het poëtische magma gebruiken om er zich van te bevrijden. Dat Grote Boek van hem moet immers al de vorige boeken vervangen: de encyclopedieën, de etymologische woordenboeken, de rijmwoordenboeken, de synoniemenwoordenboeken en alle lyrische dichtwerken, kortom alle restanten van het oude humanisme. Daarom wil hij het humanistisch kernbegrip analogie ruilen voor het wetenschappelijk ogende begrip differentialisering. De traditionele metafoor werkt te vergelijkend. De beschrijving van de dingen eist een nieuwe beeldspraak. Voor Ponge is het belangrijker de verschillen aan te duiden (beschrijven) dan de overeenkomsten: ‘Als ik zeg dat de binnenkant van een noot op een praline gelijkt, is dat interessant. Maar hun verschillen zijn nog veel interessanter. De overeenkomsten tussen beide aantonen is iets. Maar het feitelijke doel, de vooruitgang, bestaat in het noemen van hun verschillende kwaliteiten.’ Ponge bedrijft dus wetenschap, maar met de nomenclatuur van de dichter. Het lijkt heel goed op het onderscheid dat Karl Popper maakt tussen het verificatiebeginsel (analogiegedachte) en het falsificatiebeginsel (differentiatiegedachte).

Ponge wil met de neus op het ding blijven. Hij stuurt zijn metaforen in die richting: ze moeten de relatie smeden tussen het ding en het woord, het woord als ding en het ding als woord. ‘Hoe dan ook namens mij beschermt het woord me beter dan het zwijgen’, schrijft hij in zijn Camus-tekst. Op zijn zeventiende heeft Ponge het aan den lijve ondervonden. Toen hij aan de rechtsfaculteit van de Sorbonne zijn mondelinge examens wilde afleggen, stelde hij vast dat hij fysiek in de onmogelijkheid verkeerde om te spreken. Toen hij na de Eerste Wereldoorlog zijn studies te Straatsburg opnieuw opnam, zakte hij opnieuw voor de mondelinge proeven. Ponge is door zijn korte teksten een typische vertegenwoordiger van de schriftuur, van de scripturaliteit. Wetenschapsfilosoof Popper: ‘Het geschreven woord verdient de voorkeur boven het gesproken woord en het gedrukte vaak nog boven het geschreven woord.’ (Autobiografie, 1974)

Ponge wil alles verwerpen wat aan hem voorafging. Hij was zich heel vlug van zijn uitzonderlijke rol in de Europese dichtkunst bewust. Daarom slechts een kortstondige flirt met het surrealisme. Daarom

[p. 24]

de afwijzing van het expressionisme. Hij ontwerpt een nieuwe retorica, het pongisme. Teksten die van uiterst eenvoudig (adequaat aan het object) tot uiterst ingewikkeld zijn. ‘De genoegens van de deur’ is zo'n eenvoudige tekst. De deur is een eenvoudig ding en vraagt om een eenvoudige tekst. ‘Koningen raken geen deuren aan’, luidt de eerste zin. De gewone man doet dat wel. Maar na het lezen van die tekst ben je al geen gewone man meer, maar een verwonderd man. Ponge transformeert zijn lezer tot een koning van de verwondering. Ik schreef het al: er is de wereld van Ponge, de wereld na Ponge. Ik kan geen deur meer openen zonder aan Ponge te denken. Deur is tekst geworden, bladzijde uit het grote Pongeboek. ‘Ik wil geen gedichten componeren, maar één enkele kosmogonie’, schrijft hij. Die leer van het ontstaan van de wereld staat in nauwe relatie met het woord. Achteraf beschouwd maakt het weinig uit of dat poëzie of proza is. Ponge is een taalman, zijn teksten zijn onze talisman: toverbeelden. De taalmagie van Ponge tovert een nieuwe kijk op de omringende wereld. Hij zet de Mens even opzij en propageert zolang de primauteit van het Ding. En o paradox! wij worden weer wat menselijker. De Mens is direct aan Tijd verwant, het Ding kent slechts Duur (durée). ‘In andere woorden’, schrijft hij in het door Maurice Blanc geïllustreerde beeldenboek La Seine (1950), ‘het is, wat mij betreft, vanzelfsprekend dat ik, eenmaal de idee bij me opkwam dat de Seine mijn geschrift moest overleven (en zelfs de herinnering aan dit geschrift), de tegengestelde hypothese formuleerde, en dus dit geschrift van mij zo te organiseren dat de Seine het niet overleefde.’ Ponges tekst wordt mét de duur, waarvoor de Seine symbool staat, zélf duurzaamheid. En gaandeweg, terwijl hij over de Seine schrijft, wordt hij Seine. ‘Ik zie nu duidelijk dat ik sinds ik dit boek heb gekozen en sinds ik ondanks zijn auteur mijn loop heb hernomen, ik zie nu duidelijk dat ik niet meer kan uitdrogen.’ Deze tekst uit 1950 laat zien hoe Ponge sinds Le parti pris des choses (1942) en Proêmes (1948) in de stroom van de taal zijn eigen bedding vond en verbreed heeft.

Is Namens de Dingen misschien niet representatief voor het hele oeuvre van Ponge, dan is het zonder twijfel een hoogtepunt binnen zijn werk. Het wordt sinds lang erkend als een van de klassieken van de twintigste-eeuwse poëzie. Bovendien is het de best denkbare introductie tot zijn werk. Daarom werd het hoog tijd voor een Nederlandse vertaling. Aldus vertaler Piet Meeuse. Hoe zal het Nederlandstalige publiek nu reageren? Wordt het met beide zo voortreffelijk in het Nederlands omgezette chef d'oeuvres zoals met Le Savon in 1973? De vertaling van Peter Nijmeijer was jarenlang in de ramsj. En ere wie ere toekomt. In 1963 - bijna 30 jaar voor deze Nederlandse vertalingen - schreef Pongebewonderaar Eugène van Itterbeek zijn essay ‘De poëzie van Ponge’. Heeft de Vlaming dan toch een scherpere neus voor vooruitstrevende poëzie? Hoe dan ook, beide vertalingen zijn een duidelijk signaal aan het adres van onze gevierde belijdenisdichters. In tegenstelling met het anekdotisch karakter van hun zelfbeklag staat Ponge model voor de dichterlijke transformatie van een universeel wereldbeeld.

Francis Ponge, Namens de Dingen, De Bezige Bij, Amsterdam, 1990, 105 p., fl. 30; 600 fr.

Francis Ponge, Proëmia, De Bezige Bij, Amsterdam, 1991, 142 p., fl. 29, 50; 590 fr.