Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 16]

Recensie

Albert Schaalma
Tafeltaal
Hedwig Speliers⁺

Albert Schaalma (1943) debuteerde op z'n 43ste met de streng gestructureerde dichtbundel Het betekend zelf | Een reis. Onmiddellijk confronteert hij ons met zijn persoonlijke thema, de ‘innerlijke reis’. Twee jaar later zet hij in de vervolgbundel Op mijn schreden terug | Naar huis (1988) die innerlijke tocht verder en zoekt hij de dingen van binnenuit te verwoorden. Maar er zit te veel Nijhoff, Aafjes, Hoornik en Achterberg in om van merkwaardig werk te spreken. Uit zijn eerste persoonlijke (nog onuitgegeven) dichtbundel De Expeditie (1989) blijkt dat hij de innerlijke werkelijkheid alleen kan weergeven door wat hij waarneemt simultaan te verwoorden. Schaalma wil de dingen beschrijven noch uitbeelden; daarom boort hij metaforisch en syntactisch nieuwe mogelijkheden aan. Terwijl hij nog bezig is met de codagedichten van De expeditie schrijft Schaalma zijn nieuwe bundel Tafellandschap (1990, uitgave 1991).

IK VERMOED dat hij de titel aan een vers van Gerrit Kouwenaar heeft ontleend. In de bundel Zonder namen (1962) komt inde cyclus ‘elementen | momenten’ het gedicht ‘Portret van een landschap’ voor, met als eerste strofe:

Een tafel vol fruit, maar natuurlijk, natuurlijk
te groot voor een huis
en zo voedzaam en zoet zag niemand ooit fruit,
dus
een landschap

In Tafellandschap is Schaalma op zoek naar meerdere situaties, perspectieven en betekenissen tegelijkertijd. Hij wil als het ware de wereld buiten het hoofd simultaan met de wereld in het hoofd verwoorden. Zijn vorming als klassiek pianist en jazzmusicus drukt hierbij duidelijk haar stempel. Hij streeft naar de gelijktijdige taalrealisatie van zijn waarnemingen. Ik denk hierbij aan een akkoord door een kwartet gespeeld. Bij het horen van dat ene akkoord onderscheidt de luisteraar gelijktijdig vier instrumenten. Maar hoe kan de dichter, gedwongen om tijdruimtelijk de woorden lineair op te schrijven, die gelijktijdigheid hard maken? Hoe kan hij tegelijkertijd de zichtbare en de onzichtbare kant van de dingen weergeven? Daarbij gelooft Schaalma dat er nog dingen bestaan waarover dichters niet hebben geschreven. Bestaan ze echt? Hij opent zijn bundel met een citaat van Francis Ponge. In Proèmes (1933) schrijft de Franse dichter hoe ingewikkeld ‘de eenvoudige dingen’ zijn en ‘dat over wat dan ook niet alleen nog niet alles gezegd is, maar bijna alles nog gezegd moet worden’. Ervaringen en waarnemingen verschijnen in de taal nu eenmaal als oppervlaktestructuur. Maar de dichter wil meer uit de dingen halen. Om het verder in termen van de Chomskyaanse grammatica te formuleren: hij wil naar de dieptestructuur toe en van daaruit zijn innerlijke reis formuleren. Hij wil de verborgen taal van de dingen blootleggen. Om nu de complexiteit van de eenvoudige dingen te verwoorden, moet de dichter bij zijn lezer een gevoel van synchrone waarneming doen ontstaan. Zo ging de kleine Alice van Lewis Carroll achter de spiegel kijken om de weerspiegelde werkelijkheid te ervaren. Zij maakte van de signifiant van de kamerspiegel de signifié van de spiegelkamer. Noch het anekdotische, noch het beschrijvende gedicht zijn rijk genoeg om dat proces van simultaneïteit te suggereren. Het gedicht moet een tractatus worden, zodat men méér kan waarnemen dan wat het oog fysisch ziet en de verdichting van de wereld mogelijk wordt.

In Tafellandschap bestaan die eenvoudige dingen uiteraard uit alles wat de gedekte tafel kan bieden. De tafel als culinair landschap. Biologisch bekeken kadert dat meubel in de Darwinistische survivalgedachte en speelt het in de bestaansdriehoek eten | werken | slapen een primaire rol. In dat perspectief moet je het antropologisch onderzoek van de Canadese classica Margaret Visser zien, die met haar standaardwerken Much Depends on Dinner (1986) en The Rituals of Dinner (1991) de tafel centraal stelt en zowel de culturele connotaties van voedsel als de sociologische consequenties van de tafelmanieren onderzoekt.

In Tafellandschap plaatst Schaalma de tafel in een tijdruimtelijke opeenvolging van ontbijt (‘SUITE Om den brode’), diner (‘SUITE De wijn doorwolkt’) en dessert (‘SUITE Steelsgewijs de vruchten’). Wat Ponge in Le savon (1966) doet met een stukje zeep, doet Schaalma met het voedsel dat op tafel komt. Hij realiseert dat met de specifieke taalmiddelen die hij reeds in De expeditie uitprobeerde, onder meer met de rijke voedingsbodem van onze spreekwoordenschat. Het gedicht ‘Asti Spumante’ is daar een mooi voorbeeld van:

+ Albert Schaalma, Tafellandschap, Philip Elchers, Groningen, 1991, n.p., fl. 27,50; 550 fr.

[p. 17]

 

Om het groeien van het gras

 

te horen ruim ik elke steen

 

des aanstoots uit het veld;

 

daarom is het goed

 

eens in de wei te zijn.

 

Mij voetstoots op de vlakte

 

houdend denk ik aan

 

de hooiberg die zijn speld

 

verbergt, maar eerst

 

te hooi op roken is gezet.

 

Zittend in mijn rookstoel

 

blijkt opnieuw een zoete tong

 

het hout des levens,

 

alle hout geen timmerhout.

 

In het vuur verguld

 

haal ik er de kastanjes uit

 

en doe het water bij de wijn.

 

Op deze hoogte rook en offer

 

ik terwijl de verre bosrand

 

mij een bosbrand toeschijnt.

De aanwezige spreekwoorden vervullen hier geen illustratieve, maar een formele rol. Ze illustreren de gedachtengang niet, maar helpen de gedachtengang van het gedicht opbouwen. Ze worden als creatief materiaal gebruikt. Ze maken het gedicht. In vele gevallen valt het onderscheid tussen letterlijk en figuurlijk gebruik weg, zoals in de beginregel van ‘Asti Spumante’. De spreuk ‘hij kan het gras horen groeien’ betekent dat iemand zich verbeeldt iets te kunnen wat niemand kan. De letterlijke betekenis past in het concept van de bundel; de dichter doet wat niemand voor hem kon: in de dingen zelf binnendringen. Het gaat niet om een beeld van, maar om het verbeelden van de binnenkant. Regels 2 en 3 vormen de contaminatie van twee spreuken: steen des aanstoots en het veld ruimen leveren de regel ‘ruim ik elke steen | des aanstoots uit het veld’. Bewuste taalbesmetting betekent creatief met het bestaande taalmateriaal omspringen. Van het woord ‘aanstoots’ komt de dichter associatief tot ‘voetstoots’, wat de verminkte weergave van ‘iets voetstoots aannemen’ kan betekenen. Hij maakt in elk geval van dat fragmentair stukje spreekwoord een letterlijk te interpreteren feit, wat hij ook met het spreekwoord ‘zich op de vlakte houden’ gedeeltelijk doet. Wij herkennen verder spreekwoorden en zegswijzen als ‘een speld in een hooiberg zoeken’, ‘te hooi en te gras’, ‘een zoete tong’, ‘het hout des levens’ (wat vermoedelijk, in associatie met ‘de boom der kennis’ een door de dichter zelf gesmede uitdrukking is), ‘alle hout is geen timmerhout’, ‘de kastanjes uit het vuur halen’ en ‘water bij de wijn doen’. De meeste uitdrukkingen vallen heel bewust niet op hun plaats, zodat de lezer ontspoort. De dichter betrekt ons ook in zijn waarneming van dronkenschap door fonosemantische verschuivingen als ‘bosrand’ en ‘bosbrand’. Over het waarnemen van de eenvoudige dingen zoekt Schaalma inderdaad iets te zeggen dat niet eerder gezegd werd. Hij probeert de grenzen van het uitspreckbare te verleggen. Nu bewijst de geschiedenis van de dichtkunst dat wie geen grenzen verlegt ook geen oorspronkelijk dichter is, hooguit een epigoon of een meeloper.

Schaalma heeft werkelijk geprobeerd de waarneming van de eenvoudige dingen origineel te verwoorden. Op het eerste gezicht gaat het er vrij ongewoon aan toe. Bij herhaalde lectuur blijkt zelfs dat de waarneming een existentiële meerwaarde krijgt, zoals in het gedicht ‘Juglans Regia, Millau’:

Wie roept mij op de berg
als onderweg het pad
zijn spoor steeds bijster
raakt en heg noch steg
zich uit hun omtrek
ooit geroepen voelen
deze mise en scène
te stofferen, bij te staan.
Indachtig hoogmoed,
komend voor de val,
volg ik de inzinking
daarna die kloof wordt;
existentie in een notedop.
Daar zijn we dan.
Wie riep mij hier
de berg op.

Het woord ‘berg’ suggereert meteen een landschap en kan verwijzen naar de bergscène waar Mozes door Jahweh geroepen wordt met betrekking tot de tafelen van de wet. In tegenstelling tot Mozes verliest het lyrische ik de weg, idee versterkt door het fragmentaire gebruik van het spreekwoord ‘ergens heg noch steg weten’, wat ‘in het geheel geen weg weten’ betekent. De woorden ‘inzinking’ en ‘kloof’ zijn zowel letterlijk als figuurlijk te interpreteren. Kijkend naar de walnoot (‘Juglans regia’) die voor hem op tafel ligt, belandt de dichter in een associatieveld: als je de noot onder het vergrootglas (der woorden) legt, zie je letterlijk een bergachtig landschap met ‘inzinking’ en ‘kloof’. Figuurlijk krijg je ‘existentie in notedop’: nu God dood is, moet de post-Nietzscheaanse mens het met vallen en opstaan alleen zien te runnen. En voor wie nog andere betekenislagen wil aanboren: juglans betekent Jovis' glans of eikel van Jupiter, wat maakt dat het gedicht ten slotte een sexueel geladen nevenbetekenis krijgt. Het christelijke wordt door het heidense, het christendom door een terugkeer naar de idealen van de Oudheid vervangen. Het gedicht wordt in werkelijkheid een ‘mise en scène’ van connotaties, associaties en isotopieën. Gaandeweg is de walnoot metafoor en visie geworden. Toch verliest het gedicht zijn lyrische gloed niet. We herkennen er Paul Valéry's eis van ‘de dichter als constructeur’ in en Octavio Paz' opvatting over ‘de poëzie als dodensprong’.

Het gedicht bevat zowel verborgen metafysische als existentiële verwijzingen, wat het feitelijk tot indirecte biografie maakt. Een stiekem belijdenisgedicht zo te zien.

Ter afronding wil ik nog even ‘Petit Beurre, Rue Voltaire’ uit de derde cyclus van Tafellandschap uitvergroten:

Schrijf op. Ik eet en drink,
dus ben ik; alles is er,
ademt mijn aanwezigheid.
Derhalve ben ik niet alleen.
Wellicht is er iets,
zo niet van alles, eetbaar;
immers, mij zal niets ontbreken.
Eerder is het denkbaar
dat slechts eetbaar is dat alles
wat ik alles noem.
De suikerkorrel, losgeraakt
en in het tafelkleed verstrikt
door deze tekenen mijns monds,
ziet zich in zichzelf
weerspiegeld; is alleen.

Het gedicht opent zeer serieus met de verwijzing naar Montaignes beroemde uitspraak ‘je pense, donc je suis’ (‘Ik eet en drink, | dus

[ware grootte]

[p. 18]

ben ik’). Vervolgens trekt het die gedachte heel mooi open naar ‘alles is er’, naar de idee ‘Derhalve ben ik niet alleen’, naar de aleetbaarheid én naar de koesterende Jezusgedachte ‘hem zal niets ontbreken’. Dan volgen de cryptische, maar ook erg bedachtzame regels ‘Eerder is het denkbaar | dat slechts eetbaar is dat alles | wat ik alles noem’. Die tweede ‘dat’ zet de lezer even op het verkeerde been: betrekkelijk of aanwijzend voornaamwoord? Uit de context wordt het aanwijzende karakter spoedig duidelijk. Dan volgt de stap van het geheel naar het deel, van de koek naar de korrel die een metafoor wordt voor de eenzaamheid. Want de ik denkt zich in het kristal van de suikerkorrel en ziet zich omgeven door spiegelende wanden, die slechts hemzelf weerkaatsen. Hij is echt alleen hoewel alles zijn aanwezigheid ademt. Zo gaat het ook tijdens de maaltijd: hij wordt of ietwat baldadig of melancholisch, misschien pessimistisch. Maar dan komt de koffie op tafel, en de stukjes kaas, zoals in de laatste twee gedichten.

‘Petit beurre, Rue Voltaire’ leunt zoals de meeste gedichten in Tafellandschap heel sterk aan bij de Gedankenlyrik. Daarom is de bijtitel ‘monologen’ allerminst een gratuit predikaat. De gedichten zijn verwant aan de monologue intérieur van de moderne roman. Toch worden ze nergens strikt autobiografisch of anekdotisch. Schaalma kadert de eenvoudige dingen in een complexere visie, hij onderwerpt de realiteit aan een metafysica. Hij vergaapt zich niet aan het ding, maar probeert het binnen te dringen en te ontraadselen. Hij beweegt zich tussen ernst en slapstick, tussen werkelijkheid en droom, tussen ratio en emotio. Poëzie als tractatus die de gevoelens filtert en transcendeert. Alle autobiografische trekjes ten spijt, bewaart de lyriek hier haar eeuwenoude magie en haar verhullende ritualiteit. Schaalma bereikt dat met persoonlijke poëticale middelen. Hij vermijdt het onomatopeïsche aspect van de klank en maakt van de metafoor een bijzonder ambigu gebeuren.

Zoals in ‘Petit Beurre, Rue Voltaire’ gebeurt het spreken en het eten met de mond, het eten en het schrijven met de hand. Let op het denkchiasma spreken | mond en schrijven | hand met eten | mond en eten | hand. Het formuleren van de verborgen samenhangen der eenvoudige dingen is duidelijk het werk van de dichter. Hier ontstaan meteen raakpunten tussen de exacte wetenschap en de lyriek. Daarom is een speciale vorm van waarnemen nodig. Het waarnemen vraagt op zijn beurt om een speciale vorm van verwoording.

Wat Italo Calvino in zijn essay ‘Veelvoudigheid’ over het werk van zijn landgenoot Carlo Emilio Gadda schrijft, zou ik letterlijk op de dichter Schaalma en in het bijzonder op Tafellandschap willen toepassen: ‘Nog voordat de wetenschap officieel het principe had erkend dat de observatie een zekere wijziging aanbrengt in het fenomeen dat geobserveerd wordt, wist Gadda al dat “kennen gelijkstaat aan invoeging van iets in de werkelijkheid, en dus aan vervorming van de werkelijkheid”’ (Raster). Het principe van de poëzie als transformatie staat hier centraal. Schaalma is een oorspronkelijk dichter, zijn obsessie van de gelijktijdigheid (binnenwereld, buitenwereld) en de eis tot gelijktijdige lectuur van deze gelijktijdigheid maken van zijn dichtkunst een uniek lyrisch gebeuren.

Natuurlijk is een zekere voorkennis nodig. De robotfoto van Schaalma's lezer ziet er volgens mij als volgt uit: intellectueel ontwikkelde man | vrouw met kennis van de mythologie, archeologie, godsdienst, wetenschap, aardrijkskunde, geschiedenis; heeft een intense liefde voor de literatuur; neemt geen genoegen met anekdotische en belijdenispoëzie, maar is bereid om een intellectuele inspanning te leveren; leest het liefst dichtwerken waarin zowel inhoudelijk als vormelijk alles naar alles verwijst (structurele dichtwerken).

Vermelden dat Tafellandschap verscheen in de Micro Reeks van uitgeverij Philip Elchers te Groningen is een pikant detail. Het bibliofiele pareltje is 71 millimeter hoog en 44 millimeter breed. De lilliputuitgave staat letterlijk omgekeerd evenredig met de prijs en de inhoud ervan en de blabla van de hedendaagse zelflobbyende dichtersbent.

Primaire bibliografie

	Albert Schaalma, Babel aan de A, eigen beheer, Groningen, 1985.
-	Het betekend zelf | Een reis, De Beuk, Amsterdam, 1986.
-	Strawinsky, gedicht met een prent van Menno Wielinga, Exponent, Bedum, 1986.
-	Burleske ballade van de windmolen te Adorp, bibliofiele uitgave van 3 sonnetten uit Op mijn schreden terug | Naar huis met sjabloontekening van Menno Wielinga, in een oplage van 125 genummerde exemplaren. Exponent, Bedum, 1987.
-	Op mijn schreden terug | Naar huis, De Beuk, Amsterdam, 1988.
-	Het geheugen van de woorden, 1988, onuitgegeven.
-	Eenrum, bibliofiele uitgave van een gedicht uit Op mijn schreden terug | Naar huis in een oplage van 90 en XXV exemplaren, Exponent, Bedum, 1988.
-	Synoniemen van zijn, negendelige cyclus met kleurenlitho's van Marcel Leuning, i.s.m. Frits Hesseling, Wim Gremmen en Flip Ekkers, in een genummerde oplage van 125 exemplaren, Philip Elchers, Groningen, 1988.
-	Marginaal, bibliofiele uitgave van | gedicht ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan van Uitgeverij Exponent, Exponent, Bedum, 1989.
-	De expeditie, 1989, onuitgegeven.
-	Bemerkungen zur Stimmlosigkeit, bibliofiele uitgave 50 exemplaren. Voorpublikatie uit De expeditie.
-	Tafellandschap, met geënsceneerde foto's van F.M. Hutchison, eenmalige oplage van 250 exemplaren, waarvan 75 gesigneerd en genummerd door de auteur en de kunstenaar, Philip Elchers, Groningen, 1991.
-	Wat het inheeft, 1990, onuitgegeven.
-	Wat het inheeft, 5 gedichten uit de gelijknamige bundel in een bibliofiele uitgave van 125 exemplaren, Exponent, Bedum, 1990.
-	Ontstond niet, bibliofiele uitgave van 2 gedichten uit Wat het inheeft, privé-uitgave, Groningen, 1990.
-	Koppeltekens, 10 gedichten met kunstwerken van Rob Annema, Herbert Weber, Drewes de Wit, Siebe Hansma, Trees Visser, Paul Kramer, Martin Tissing, Jan Steen, Gjalt Blaauw, Jan Hoving, telkens in een oplage van 50 exemplaren, Exponent, Bedum 1987-1990.
-	ABC voor dichters, gedicht van 26 distichons op het alfabet, privé-uitgave, Groningen, 1990.
-	La présence de l'imparfait, gedicht met zeefdruk naar een schilderij van Christof Beukema, Schaalma, Bedum, 1990.
-	Verte, haast eenzelvig, 1991, onuitgegeven.
-	Aanwezig, 1991, onuitgegeven.
-	Het gindse, bibliofiele uitgave van cycli uit Wat het inheeft en Verte, haast eenzelvig, Groningen, 1991.
-	‘Landschap, haast eenzelvig’, gedicht opgenomen in de zeefdruk van Christof Beukema ter gelegenheid van de opening van de academische boekhandel Scholtens Wristers te Groningen op 23 mei 1991, samen met gedicht van Peter Visser.
-	‘Ook het oog wil wat’, bibliofiele uitgave van een gedicht uit Wat het inheeft in Talen naar een tuin, een losbladig uitgebrachte reeks van twaalf gedichten waarin de medewerkende auteurs de tuin als centraal thema hebben verwerkt, 85 en XXV exemplaren, met sjabloonprenten van Menno Wielinga, Exponent, Bedum, 1991.
-	Tot het zover is, bibliofiele uitgave van 3 gedichten uit Wat het inheeft met | litho van Joop Striker, Hein Elferink, 1991.