Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 8]

Vertalen

Vertalen voor een literair Europa
Jan H. Mysjkin

Met de eenmaking van Europa zal het vertalen, ook het literaire vertalen, een alsmaar grotere rol gaan spelen. Hoeveel bedrijfsvriendelijke maatregelen de politici ons ook aanpraten om industrie en kapitaal te ‘wapenen’ voor Europa 1992, over culturele maatregelen heb ik ze nog niet horen tetteren, allerminst in Vlaanderen. De ons omringende landen hebben niet tot 1992 gewacht om een literair Europa voor te bereiden.

‘L'espace Van Gogh’ in Arles

ER BESTAAT een centrum voor literaire vertalers in Arles (Frankrijk), Athene (Griekenland), Norwich (Engeland), Procida (Italië), Straelen (Duitsland) en Tarazona (Spanje). Voor de duur van een tot drie maanden krijgen vertalers uit de Europese Gemeenschap, maar ook daarbuiten, er woon- en werkruimte aangeboden. (Het is klaar dat ik de eenmansbarak van Patrick Dewael in Leuven niet als ‘vertaalcentrum’ beschouw.)

Het Collège International de Traducteurs Littéraires in Arles ontstond in 1987 uit ATLAS (Assises de la Traduction Littéraire en Arles). Sinds 1984 organiseert ATLAS jaarlijks een congres waarop het vertalen centraal staat. Verschillende formules worden daarbij gehanteerd. De vertalers uit verschillende landen van eenzelfde auteur worden rond een tafel gezet; in het verleden waren bijvoorbeeld Nathalie Sarraute, Claude Simon, Marguerite Duras en ook Sigmund Freud goed voor een levendig debat. Of men behandelt thema's als ‘De opleiding van de literaire vertaler’, ‘De sociale positie van de literaire vertaler’, ‘Het vertalen van theater’. Bovendien organiseert men elk jaar vertaalateliers voor de congresgangers. Op 9, 10 en 11 november 1991 was het verzamelen geblazen rond ‘Het vertalen van poëzie’.

Dichters en doctors

De openingslezing werd gehouden door Emmanuel Hocquard, dichter, vertaler en organisator van vertaalateliers in Royaumont. Hoewel hij goed Engels leest en spreekt, begon Hocquard met de vaststelling dat hij liever een vertaling leest dan de oorspronkelijke tekst. Als voorbeeld gaf hij T.S. Eliot, die hij eerst in de Franse vertaling van Pierre Leyris had leren kennen. De geweldige indruk die deze lectuur op hem had gemaakt, ervoer hij niet opnieuw toen hij Eliot nadien in het Engels ging lezen.

Er moeten in Frankrijk meer lezers zijn die een buitenlands gedicht liever in het Frans zien. Hocquard wees erop dat sinds 1970 in Frankrijk meer poëzie is vertaald dan in de zeven decennia ervoor. De reden is dat Franse dichters, hoewel ze geenszins professionele vertalers mogen worden genoemd, een waaier van eigentijdse dichters zijn gaan vertalen, en dat gelijktijdig daarmee heel wat uitgeverijtjes zijn ontstaan die juist die vertalingen zijn gaan uitgeven, bij gebrek aan belangstelling van de grote leveranciers van bedrukt papier. Kenmerkend daarbij is dat die kleine uitgeverijen voor een groot deel worden gedragen door... dichters.

In het verleden waren het vooral geletterden met de titel ‘Doctor’ voor hun naam die vertalingen afleverden, en die streefden daarbij een academische getrouwheid na, en bereikten doorgaans alleen maar dorheid. Doordat recent dichters poëzie zijn gaan vertalen, is de norm voor het vertalen verlegd. De nieuwe norm is dat het vertalen een nieuw gedicht moet opleveren en niet de afwezigheid van een gedicht. ‘Wat het minst problemen

[p. 9]

stelt in het vertalen van poëzie is de betekenis,’ stelde Hocquard. ‘Het is na de vertaling van de betekenis dat het werk pas echt begint: van een gedicht in de ene taal een gedicht in de andere taal maken.’ Met een boutade stelde hij dat elke naam van de vertaalde dichter een andere naam van de vertalende dichter is. Voor wie het nog niet doorhad: André du Bouchet, Velimir Chlebnikov, Jerome Rothenberg, Jacques Roubaud - het zijn evenzoveel heteroniemen van Jan H. Mysjkin.

De ronde tafels rond Rilke en rond Baudelaire gaven dichters en doctors volop de gelegenheid om het met elkaar oneens te zijn. De eersten plaatsten het vertalen van poëzie als creatieve activiteit op de voorgrond, waaruit een autonome tekst moet voortkomen; de laatsten benadrukten dat de vertaling nooit meer dan een falende imitatie van het oorspronkelijke kan zijn, en dat bijgevolg de vertaler als vertaler zichtbaar moet blijven.

Vertaalateliers

Tijdens een ronde tafel over de vertaalde poëzie in tijdschriften en reeksen sprak Emmanuel Hocquard over de vertaalateliers in Royaumont, waaruit de Cahiers de Royaumont zijn ontstaan. De formule bestaat erin dat een buitenlands dichter naar Royaumont wordt gehaald, en dat rond hem vijf, zes tot zeven Franse dichters en vertalers worden uitgenodigd. Een week lang rafelen ze gezamenlijk het werk van de gast uiteen. Na die week worden een of twee deelnemende vertalers aangewezen om het materiaal te bewerken tot een volwaardige bundel die in de Cahiers de Royaumont wordt gepubliceerd. Dat procédé is ondertussen overgenomen in Portugal, Griekenland en de Verenigde Staten (er zijn onderhandelingen aan de gang met meer landen die zich bij dat netwerk van vertaalateliers wensen aan te sluiten).

In een eerste moment, vertelde Hocquard, ontstaat er wrevel bij de auteur; er worden interpretaties van zijn gedicht naar voren gebracht die hij niet heeft gewenst, bepaalde verzen komen hem nu al te belachelijk voor, zijn gedicht lijkt hem als geheel een mislukking. Zijn gedicht valt in brokstukken uiteen - tot ineens, na enkele dagen, uit die ruïne van het oorspronkelijke gedicht iets coherents gaat ontstaan in de andere taal: een nieuw gedicht.

Iets dergelijks konden de congresgangers meemaken in de vertaalateliers die ATLAS elk jaar organiseert tijdens de assisen (maar dan zonder de aanwezigheid van de dichter). Een erkend vertaler wordt gevraagd om binnen een bepaald taalgebied één auteur uit te kiezen en in groep de vertaalproblemen van een van zijn gedichten te behandelen. Omdat men nu eenmaal niet alle ateliers kan volgen, koos ik voor de werkgroepen van Yves di Manno en Jean-Baptiste Para, twee jonge Franse dichters; de eerste is de gewaardeerde vertaler van William Carlos Williams, de tweede ontving vorig jaar de Prix Nelly-Sachs voor zijn vertaling van Guiseppe Conte. Beiden kozen een andere aanpak.

Yves di Manno las A political poem van George Oppen voor, deed alsof hij van toeten noch blazen wist en liet het aan de deel nemers over om met suggesties voor de dag te komen. Het werd een gepassioneerd debat waarbij een meervoud van vertalingen werd opgebouwd op grond van een technisch uiteenhalen en weer in elkaar steken van het gedicht (dus niet op grond van een voorafgegeven betekenis waaruit de vertaling zou kunnen worden afgeleid). Hoeveel interpretaties er ook op tafel kwamen, elke keer weer werden die gevolgd door: ‘maar het is niet zeker’. Nu is het punt dat men in poëzie doorgaans nooit zeker zal zijn.

Jean-Baptiste Para daarentegen gaf na het voorlezen van een gedicht uit Trucioli en een tweede uit Rimanenze van Camilo Sbarbaro meteen zijn vertaling bloot. Dat had het nadeel dat hij in een verdedigingspositie kwam te staan zodra een participant een andere interpretatie van een woord of een vers opwierp; het samen zoeken naar een oplossing werd vervangen door de didactiek van de leraar, wat niet echt bevredigend was tegenover een publiek dat dag in dag uit professioneel met vertalen in de weer is.

Prix atlas-junio

Een leuke randmanifestatie was de uitreiking van vertaalprijzen voor leerlingen van het middelbaar onderwijs, bedoeld om vertalers in de kiem tot ontbolstering te brengen. De scholen uit de departementen Les Bouches du Rhône, Le Gard en Le Vaucluse krijgen gedichten voorgelegd in de daar onderwezen talen: Chinees, Duits, Engels, Italiaans, Portugees, Provençaals, Russisch en Spaans. Uit het binnengebrachte materiaal (soms doen hele klassen mee) kiest een jury van professionele vertalers de twee best geslaagde werkstukken binnen elk taaldomein. Dat alles is vanzelfsprekend heel sympathiek, maar het heeft ook iets perfide; want waarom willen literaire vertalers, die niet eens het zout op hun patatten verdienen, zelfs wanneer ze continu vertaalopdrachten krijgen, jongeren aanmoedigen om hun clochardeske sporen te drukken?

Het college van Bataillon

Nog in de rand van het congres verscheen de bundel Traduire, écrire van Laura Bataillon (1928-1990), waarin een aantal van haar stukken over het vertalen in het algemeen en de Latijnsamerikaanse literatuur in het bijzonder zijn samengebracht. Als stichtend lid van de Franse vereniging voor vertalers ijverde Bataillon sinds 1973 met groeiend succes voor de erkenning van het statuut van de literaire vertaler. Onder haar impuls ook ontstonden zowel de vertaalcongressen van ATLAS als het Coll]ge International de Traducteurs Littéraires te Arles.

Het College is ondergebracht in een vleugel van de Espace Van Gogh - een gerestaureerd godshuis waar de schilder werd opgenomen nadat hij zich een stukje van zijn oor had afgesneden. Het staat onder leiding van Jacques Thi¿riot (zelf een gerenommeerd vertaler uit het Portugees), daarin bijgestaan door zijn Vlaamse assistente Christine Janssens. Vertalers kunnen er terecht voor minimaal drie weken en maximaal drie maanden. Ze krijgen er een van de tien kamers aangeboden, en kunnen beschikken over een bibliotheek met tekstverwerkers en een gemeenschappelijke woonruimte die bestaat uit een keuken, een salon, een wasgelegenheid, een terras, een binnentuin.

Gecharmeerd door dit Arles van zon en Romeinse ruïnes blijft er elk jaar wel een buitenlander plakken in wat langzamerhand tot de Franse hoofdstad van vertalers uitgroeit.

Laura Bataillon, Traduire, écrire, Uitg. Arcane 17, Saint-Nazaire, 1991.

De jaarverslagen van de zeven voorgaande Assises de la Traduction Littéraire zijn gepubliceerd bij Uitg. Actes Sud te Arles. De laatste uitgave, Septièmes Assises de la Traduction Littéraire (Arles 1990), behandelt de opleiding van de literaire vertaler, het vertalen van Japanse literatuur, en het hervertalen van Dickens en Proust.