Poëziekrant. Jaargang 15

[p. 17]

Frans Budé & Toon Tellegen
Geheimen
Remco Ekkers

DE TITEL VAN FRANS BUdé's jongste bundel, De onderwaterwind, komt uit het gedicht ‘Nacht op de Sambre’ en heeft betrekking op de stroom in het water. De Sambre is een zijrivier van de Maas in België. De tweede afdeling van de bundel, ‘Over de Maas’, bevat gedichten met topografische titels als ‘Rochers de Frênes’, ‘Aux bords de la Meuse’, ‘Mist bij Heusden’, ‘Veerhuis, Neer’, ‘Jekerdal’ en geeft momenten weer uit tochten over en langs waterwegen. Het gaat hierbij niet om een te volgen vakantietocht of om teksten bij foto's van een paar en evenmin om een verhaal. Het gaat om poëzie over liefde en vooral dood: ‘het zwarte gras’, ‘loodzwaar water’, ‘Vis die krakend | aan de hengel hangt’, ‘de scherpte | van het grind’, ‘de veerman zijn lijk- | bleek aangezicht’, ‘de blinde | mol die aarde braakt’. Het gaat om klankschilderingen in een muzikaal verband. Deze gedichten zijn rijk aan klank, ritme en heldere beelden. Twee voorbeelden:

Cyclus

Waar het water wijkt, het kloppend
hart de adem snijdt, breekt
de brug aan. Het ruikt er
als op stille wegen. Alleen: daar

valt niet te storten, er is geen
stroom onderwaarts die grond aanspoelt
Ik loop hier nu mijzelf tegen, ben
mijn vader die naar het meisje kijkt

de lange weg haar wijst
voordat zij inslaat, aarzelend
langs de oever, de sleep
van afgedreven water

die wit en hard bevriest

Golfslag

Komt een wolk over
het allerwijdste water, trekt
haar blik zich vast
in de schemer van een golf-
slag. Haar zweet en schaam, haar uit-

zicht langzaam op mij aan. Komt zij -
zij, allernaaste, loopt het pad
op mijn eiland in de ochtend, spoelt

het licht haar langzaam aan

De liefde komt zeer plastisch ter sprake in de afdeling ‘Helena en ik’. Maar ook daar is de dood nooit ver weg: ‘in warme golven slaan jouw heupen | op de toppen van mijn schoot - | scheepje ik ga over | scheepje ik ga dood’.

Het lijkt of de geliefde verborgen moet worden: de gelieven naderen elkaar over verlaten kiezelpaden, zij hebben een dag respijt, want morgen worden ze gezocht. Zij vluchten in een eigen universum, waakzaam schuilend, geconcentreerd op tekens in de natuur. En zo lijkt de bundeltitel ook een metafoor voor de begeerte die verborgen moet blijven, die alleen ondergedoken kan worden beleefd. Orpheus heeft het leven het hartstochtelijkst lief als hij uit de onderwereld opstijgt naar de bloei van het leven, met Eurydice in zijn kielzog. Zolang Orpheus niet omkijkt, is het leven mooi.

Na een nooit geziene vogel
de huivering als hij ons alleen laat

Was zijn lied wel echt? vraag jij
Zijn vlucht geen teken? Einde-

loos rondom het doffe sprokkelhout
de lege manden; de holle wind daarop

En 's avonds in de koude keuken:
de donkere tafel; daar mijn handen op

De kans dat ik versta, nog eerder
straks verdwijn, mij haastend

langs de hagen van je tuin

Prachtig in dit gedicht is weer de klankexpressie: de assonantie van de doffe o in strofe drie en vier die een unheimisch gevoel achterlaat.

De gelieven zijn ook beurtelings jager en prooi. In de afdeling ‘Ik de jager, jij de jager’ staat het gedicht ‘Jager met hert’, waarin de gespannen verhouding tussen man en hert pijnlijk erotisch wordt beschreven. De licht-elegische toon waarmee de dichter spreekt, kan men ingetogen noemen of bezonken - waarmee men een onderscheid maakt met de opgewonden maximale of performance-toon -, maar dan wordt de expressieve kracht ervan tekort gedaan. Liever heb ik de karakterisering van Huub Beurskens: ‘Eigenlijk zijn de gedichten van Budé ingehouden hymnen op de geheimen in onszelf en vooral om ons heen, hymnische pogingen om met die geheimen in gesprek te komen.’

TOON TELLEGEN LIJKT voortdurend met de geheimen in en om ons in gesprek. In het woorduniversum van de dichter kan alles: een leeuw in een Hollands landschap sleurt een man naar buiten, een roos verschroeit door vurige gedachten, een mug eist doodgeslagen te worden. De dichter voelt zich zo verbonden met de natuur dat hij weet wat een appel denkt, en voelt wat de appel ondergaat in extreme situaties. Natuurlijk zullen velen de dichter krankzinnig verklaren en hebben zij geen oog voor zijn nuchtere humor en zijn

[p. 18]

scherpe blik. Wij zijn als die appel. Heel mooi vind ik het slot van het gedicht, waarin staat wat de appel denkt bij de komst van de wormen. Natuurlijk glanst hij, als Orpheus op weg naar de bloei.

Er ligt een appel op een schaal
voor een open raam -
als hij zou kunnen denken zou die appel denken:
is dít nu beurs, zo'n doof gevoel ...
hij is nog zoet,
maar hij wordt al moe zoals alleen een appel
moe kan worden,
hij rimpelt en verkleurt,
het is een warme dag, niets grijpt om zich heen
en niets gebeurt
en een hand pakt hem op, draait hem rond
en gooit hem door het raam -
als hij zich zou kunnen verbazen zou die appel
zich verbazen en denken:
is dít nu ten einde raad,
of is dít nu de opperste verwarring?
De avond valt, wormen komen op hem af,
en hij zou denken:
als ik nog kon glanzen
dan zóú ik nu toch glanzen ...
zijn laatste gedachte
zou dat zijn.

Bij Frans Budé kom je een herkenbaar personage tegen in zijn gedichten, maar bij Tellegen figureert een ik-persoon die anders is, steeds anders. Dit zijn afsplitsingen van een mens, begiftigd met taal, lijkend op een mier, op een schaduw, op de klank van een gesprongen snaar. In het lange gedicht ‘Reiziger’, waarmee Budé's bundel opent, komt het ik terug in zijn stad aan de Maas. Hij ziet een lief winkelmeisje, Eurydice en volgt haar. Hij heeft herinneringen aan zijn vader, aan zijn jeugd in de stad. Je mag die ik niet vereenzelvigen met Frans Budé, maar hij is een mens, een reiziger. Tellegen opent zijn bundel met het volgende gedicht, waarin het ik een wezen is dat vermorzeld wordt door een reiziger - is dit misschien een symbool voor het leven?

Het leven en ik -
een reiziger staat stil,
een landweg in de zomer,
hij is van ver gekomen.
Vreemd, denkt hij, het is net alsof ...
en loopt weer langzaam door.

‘Reiziger!’ roep ik, vermorzeld onder zijn voet,
maar ontroerd, zo ontroerd ...

Het leven is absurd. Na de geboorte van het ik zet iemand een ladder tegen hem aan, klimt naar boven ‘met op zijn rug mijn ziel en mijn gedachten’. Het begint te regenen, de klimmer springt naar beneden, holt weg om te schuilen en roept: ‘Wees gelukkig! Wees maar gelukkig!’ Dan gaat de zon weer schijnen, maar niemand haalt de ladder weg en niemand legt uit hoe het ik zijn gedachten moet ‘gebruiken’ en wat erger is: ‘niemand zei dat er niemand meer zou komen.’ Er gebeuren de krankzin



nigste dingen en de dichter lijkt op een jongen met een zakje boterhammen in zijn hand. Wat gebeurt er toch? Er gaat een grootvader dood, maar de jongen ervaart dat als zijn eigen verdwijnen: ‘Mijn grootvader is ver weg, | maar ik ben een stipje.’ De jongen ziet in gedachten zijn grootvader kijken naar hem, naar de piano, zonder die te bespelen evenwel. Dat kan natuurlijk niet meer. In een mooi voorbeeld van de stijlfiguur hysteron proteron - het latere vroeger - zegt de jongen: ‘Mijn grootvader is dood en bijna blind.’

Toon Tellegen publiceert veel: zeven bundels in elf jaar en nog vier zogenaamde kinderboeken. Ik schrijf ‘zogenaamde’ omdat de mythische vertelsels, zoals ‘Er ging geen dag voorbij’ of ‘Langzaam, zo snel als zij konden’ zich onttrekken aan leeftijdsgrenzen. Ze komen voort uit dezelfde geestesgesteldheid waaruit de poëzie stamt. Ook de gedichten zijn vreemde vertellingen: ze veronderstellen een grotere lees- en leefervaring, vragen meer woordkennis en algemene ontwikkeling, maar zijn in principe even bizar en vragen een even ontvankelijke leeshouding. De verbaasde blik van de auteur, naar binnen en naar buiten, levert makkelijk een grote produktie op, met het gevaar dat elk verzinsel goed genoeg geacht wordt voor publikatie.

De omslagillustratie laat een drinkschaal uit Athene zien uit de Collectie Allard Pierson Museum: goden achtervolgen goden, zij lijken op mensen die rondgaan aan een touw of lange stok, rondgebogen langs de schaal. Het gedicht op p. 36 verwijst naar de cover. De natuurkundigen hebben ons geleerd dat wij leven in een uitdijend heelal en dat daarom de pijl van de evolutie bij wijze van spreken naar rechts is gericht: de thermodynamische pijl van de tijd, de richting van de tijd waarin de wanorde toeneemt. Alles valt altijd uiteen.

Alles valt in stukken uiteen,
alles wat is,
elk stuk in nieuwe stukken,
telkens weer,
of we nu oud zijn en wegwaaien en onszelf ver-
geten
of jong zijn en groot en nooit zullen breken - als
kruiken
van aardewerk - hoe mooi zijn wij beschilderd,
goden achtervolgen goden om ons heen ...
en de zon gaat onder, glijdt over cipressen,
wijnstokken,
kraaien,
glijdt de heuvels op.

Frans Budé, De onderwaterwind, Meulenhoff, Amsterdam, 1991, 65 p., fl. 29,50; 590 fr.

Toon Tellegen, Een langzame val, Querido, Amsterdam, 1991, 47 p., fl. 25; 500 fr.