Poëziekrant. Jaargang 15

[p. 14]

Recensie

Marita Mathijsen
Dode dichters?
Remco Ekkers⁺

Marita Mathijsen is wetenschappelijk medewerker aan de Universiteit van Amsterdam. Ze houdt zich vooral bezig met de Nederlandse literatuur van rond het midden van de negentiende eeuw en bij haar rees het originele plan om dode schrijvers te interviewen. Omdat ze veel weet van hun werk en de maatschappij waarin zij functioneerden, kon ze zich voorstellen bij de dame (Bosboom-Toussaint) en de heren (Beets, Van Lennep, Bilderdijk, de Génestet, HaverSchmidt, Potgieter, Kneppelhout, De Schoolmeester en Da Costa) op bezoek te gaan. Hun woorden zijn uit hun werk gehaald, maar ook uit brieven en andere bestaande uitlatingen. Het is zeer verrassend om deze schrijvers zo levend te kunnen ‘zien’ en ‘horen’. Elke schrijver heeft haar of zijn eigen idioom en zelfs de verhouding tot de interviewster is aangepast aan karakter en wederzijds begrip. Met Da Costa kan Mathijsen het niet zo goed vinden. Ze eindigt haar interview dan ook met de woorden: ‘Ik daalde de trappen van zijn huis af met het gevoel dat er een toren van Babel tussen ons stond.’ Deze bijbelse beeldspraak is natuurlijk zeer toepasselijk in dit verband.

HET BOEK MET DE ZOGE naamde gesprekken heet De geest van de dichter en het levert dan ook een keur aan poëticale uitspraken op. Zo vertelt Van Lennep dat hij geboren is toen het classicisme nog overheerste en als gevolg daarvan beschouwt hij ‘het als zwakte wanneer een gedicht te veel enjambementen vertoont of een versvoet mist. Men rijmt tegenwoordig zo slampamperig. Een korte ei laat men rijmen op een verlengde ij, of een au op een ou, alsof de historische verschillen in de uitspraak niet te horen zijn! Mij doet dat pijn aan de oren.’ Ook Beets heeft een poëzie-opvatting die ver van ons afstaat, maar hij doet een uitspraak over de bijzondere positie van de dichter: ‘De dichter is door zijn roeping in een vijandige houding tot zijn tijd geplaatst. Hij behoort tot een andere wereld, tot een andere maatschappij, tot een andere tijd. De waarachtige dichter heeft een herinnering aan de vroegere verheven toestand van het menselijk geslacht behouden. Hij heeft zich niet verzoend met de wereld zoals die is en is daardoor het slachtoffer van zijn eigen hart en van de grootheid van zijn ziel.’

Een didacticus weet hoe weinig poëzie gelezen wordt - uit luiheid, maar ook omdat men de dichter beschouwt als bijzonder - en kan het standpunt innemen dat dichters net zulke mensen zijn als alle andere mensen. Het verschil schuilt alleen in hun taaltalent en hun dichterlijke ambitie. En toch ... Heeft Beets geen gelijk, vooral waar hij zegt dat de dichter zich niet heeft verzoend met de wereld? Mathijsen reageert met de retorische vraag: ‘Zijn de dagen niet voorbij dat men in een dergelijk romantisch dichterschap geloofde?’ en Beets fulmineert en noemt dit ‘geraas en ijdele waan van critici die de ware dichter naar hun eigen niveau omlaag willen halen’. Dan begint Mathijsen over zijn toekomstig proza. Hier wreekt zich dat de geïnterviewde dood is. Hoe graag zou ik met Beets willen doorpraten over zijn poëzie-opvatting, maar ik zou hem eerst moeten inlichten over de geschiedenis van de poëtica tot nu toe. Ik zou hem over Kloos moeten vertellen en over Van Ostaijen, Nijhoff vooral, over Kouwenaar, Anker, Otten en Lieske. Als hij al geen hartverlamming kreeg, hoe zou hij moeten reageren, hoe zou hij kunnen begrijpen hoe wij tegenover de wereld en de poëzie staan?

Bilderdijk vertegenwoordigt ook een compleet andere wereld. Zelf heb ik in mijn studietijd luid verkondigd dat Bilderdijk wel vergeten kon worden, maar onlangs overkwam me iets verrassends. Ik besprak de Nederlandse Romantiek met studenten en uiteraard kwam Bilderdijk ter sprake. Ik zette me aan het lezen van ‘Jezus' godheid’, ‘Vergode poëzy’ en ‘Gebed’ en allengs werden we geboeid en geraakt door zijn vuur en talent. Wat een vakman! Wat een enthousiasme! Bij Mathijsen is hij weer de ziekelijke, bijna stervende geweldenaar van weleer, maar ze duizelt als hij ook maar even aan het woord is: ‘De ware poëzie kookt over uit het gemoed, het is gestold gevoel, ja uit de band gesprongen gevoel mevrouw, en wie dat niet weet, weet niet wat ware dichtkunst is. Kijk, de dichter die door geestdrift aangeraakt is, voelt zich geen mens meer. Hij is onmachtig het geweld van zijn eigen geest te weerstaan en bezwijkt in de heftigheid van de drift die hem aangrijpt. Hij vindt in zichzelf de god die hem de poëzie inblaast. Poëzie en godsdienst zijn onafscheidelijk. Waar de laatste niet is, raakt de ziel niet van de grond los, en wordt de poëzie slechts namaaksel.’

Een van de weinige verzen in de maatsoort anapest is het bekende ‘Kan het zijn, dat de lier, die sints lang niet meer ruischte, | die sints lang tot geen harten in dichtmuziek sprak, | weêr op eens van verrukking en hemellust bruischte, | en in stroomende galmen het stilzwijgen brak?’ van Isaac da Costa. Marita Mathijsen sprak ook met hem en ze tekent uit zijn mond de volgende woorden op: ‘In de lente van mijn leven was ik vol jeugdige zangen, ik bruiste van geestdrift. Maar dan komt er een tijd van bezinning en terugslag, en het speeltuig wordt in de wilgen gehangen, waardoor het ontstemd raakt en de snaren breken. Wel blijft mijn geest in onbekommerde ogenblikken tot poëzie geneigd, maar plicht gaat voor lust en dan vervliegt de dichterlijke aandrift snel. Nu deint de eeuw echter zo onrustbarend, dat de lier die sinds lang niet meer ruiste uit haar sluimering is geschokt.’

+ Marita Mathijsen, De geest van de dichter, Tien zogenaamde gesprekken met negentiende-eeuwse schrijvers, Querido, Amsterdam, 1990, 127 p., fl. 29,90; 599 fr.

[p. 15]

Aan De Génestet vraagt Mathijsen: ‘Maar wil dat zeggen dat de dichter en de mens samenvallen en dat er geen onderscheid gemaakt kan worden tussen het maaksel en de maker?’ Zijn reactie verschilt enorm van wat Nijhoff zou antwoorden: ‘In het ideaal van de poëzie is er geen scheiding tussen de mens en de kunstenaar en is zijn gedicht gelijk aan zijn karakter. Ik wil de mens kennen uit de verzen van de dichter en als die twee niet overeenstemmen, erken ik niet de vervulling van het ideaal. Poëzie is een uitstorting van de innerlijke gevoelens der ziel. Indien een dichter gelukkig en vrolijk in de liefde is, vast in zijn geloof of ongeloof, hoe kan hij dan zingen over niet gekende smart of niet gevoelde twijfel? Hij is geen kokette toneelspeelster. De dichter staat op een hoger standpunt dan het gros der mensen.’

Een voordeel van Mathijsens positie als literatuuronderzoekster uit de twintigste eeuw is, dat ze meer weet dan de auteur kan vermoeden. Zo vraagt ze aan De Gé-nestet, van wie ze afscheid neemt met een omhelzing, naar zijn nieuwe plannen omtrent de Christelijke volksalmanak. ‘In welke kringen komt u toch, mevrouw, u weet meer dan mijn uitgever!’

Ook HaverSchmidt, een van de weinigen die nog gelezen wordt - zelfs in het hedendaagse cabaret wordt hij nog geciteerd en gezien als inspiratiebron - heeft een romantische poëzieopvatting, waarin de kunstenaar een bijzondere positie heeft in vergelijking met de ‘gewone’ mensen. ‘Er is in de grond van ons hart een gevoel van onvoldaanheid, omdat wij beseffen dat wij met een onmetelijke afstand gescheiden zijn van een volmaaktheid die nooit door iemand in schrift gebracht is en toch bestaat. Hoewel die volmaaktheid van goddelijke oorsprong is, kwelt hij ons, want hij laat ons geen rust en dwingt ons voortdurend tot nieuwe inspanning en zelfverloochening. De kunstenaar voelt dit sterker dan een ander.’ HaverSchmidt zegt interessante dingen over het kind. Als Mathijsen vraagt naar zijn reactie op de eerder genoemde onvoldaanheid, antwoordt hij - en dit antwoord is tevens een mooi voorbeeld van de manier waarop Mathijsen het idioom van de auteur tot zijn recht laat komen -: ‘Ik waag mijn stompe schaatsen niet op glad ijs, maar zeker is dat hij in zijn herinnering terug moet gaan naar de betoverende verbeelding van zijn jeugd. (...) Kinderen nemen onbarmhartig waar, en daardoor des te scherper. Zij kennen het vergoelijkende en verzachtende van de ouderdom nog niet, hoewel hun gewaarwordingen in essentie wel juist zijn.’

De Schoolmeester, een oude bekende van Mathijsen, wordt opgezocht in Engeland. ‘Het was een winderige dag toen ik me inscheepte op de Batavier die van Rotterdam naar Londen vaart. We moesten wachten tot een kudde loeiende vette Hollandse koeien ingescheept was, en daarna legde men een schone loopplank voor de geregelde passagiers uit.’ De dichter ontvangt haar zeer hartelijk, met open hart en open armen. Hij spreekt vaak in rijm, maar verschuilt zich voortdurend achter grappen. Het lijkt wel of Mathijsen minder dan bij de anderen zijn poëtische ziel kan blootleggen, maar daar staat tegenover dat ze bij hem meer plezier heeft. Voor haar is hij zeker niet dood.