Poëziekrant. Jaargang 15

[p. 16]

Hans Faverey
Gedichten voor de eeuwigheid
Marc de Smet

Het ontbrokene (1990) is de achtste en laatste bundel van Hans Faverey. Zijn eerste publikaties, Gedichten 1 (1968) en Gedichten 2 (1972), werden lichtjes herzien herdrukt in Gedichten (1980). Daarin zijn tien onuitgegeven gedichten uit 1962 opgenomen. Die herdruk was een gevolg van de groeiende belangstelling voor het werk van Faverey. In 1977 ontving hij de Jan Campertprijs voor Chrysanten, roeiers. Nadien publiceerde Faverey veel regelmatiger: Lichtval (1981), Zijden kettingen (1983), Hinderlijke goden (1985) en Tegen het vergeten (1988). In juli 1990 kreeg hij de Constantijn Huygensprijs voor het hele oeuvre. Hans Faverey (1933-1990) overleed enkele dagen na het verschijnen van Het ontbrokene.

Nog kort voor het te laat is,
ontslaapt wat genaamd is schoonheid

tot tenminste de lichtval in de navel
van een oud man, die, denkend dat hij

zou sterven, niet meer de moeite nam
zijn gordijnen toe te schuiven. Toch

blijft het dezelfde rivier, die, uitzinnig
van liefde, wenst, denkt, doorboort, is.

DE BEELDENRIJKDOM, DE symbolische geladenheid en de sterk relativerende toon doen me denken aan de studie van Benedetto Croce over poëzie. Croce ziet in poëzie een samenvloeiing van schoonheid, liefde en droefenis: ‘La poésie a été placée auprès de l'amour, presque comme une soeur, jointe à lui, fondue en une Beule créature qui tient de l'un et de l'autre. Mais la poésie est plutôt le crépuscule de l'amour, alors que la réalité se consume tout entière en passion, le crépuscule de l'amour dans l'euthanasie du souvenir. Un voile de tristesse semble envelopper la beauté, mais ce n'est pas un voile, c'est le visage même de la Beauté.’

Het gedicht van Faverey toont het gezicht van de schoonheid, net als enkele andere gedichten (p. 28 en 34). Het bevat ook een bepaald voorgevoel en enige relativering: waarom die gordijnen toeschuiven, wat doet het er nog toe? Sterven en de dood domineren trouwens de hele cyclus. Maar laat ons eerst terugkomen op het geheel.

De bundel Het ontbrokene bevat een titelcyclus (tien gedichten van telkens 4 x 2 versregels), ‘Gorter aan zee’ (een gedicht van zes strofen), de cycli ‘Een gieter’ en ‘Vier gedichten en Rozemond’ en een slotgedicht zonder titel.

Het motto

Het aan Victor Hugo ontleende motto omvat de problematiek van het gehele oeuvre van Faverey: ‘Dieu lisait dans son livre et tout était détruit.’ Dit motto laat zich lezen vanuit verschillende invalshoeken. In een puur ‘syntactische’ benadering kan het bezittelijke ‘son’ zowel verwijzen naar God - hoewel er ‘son’ staat, en niet ‘Son’ - als naar een (on)bepaalde auteur. Als God leest, ziet hij onmiddellijk alle foutjes. Er blijft geen enkel boek absoluut voor de grote deconstructionist - vroeger ‘le dieu horlogier’ - die van het hele net geen draadje heel laat. Het eerste gedicht van de titelcyclus herneemt de beeldspraak die een god als een spin voorstelt, zodat het gedicht in het verlengde van het motto gelezen kan worden.

Het motto kan ook geïnterpreteerd worden in het licht van de typische problematiek van Favereys ‘poëzie’, namelijk de voortdurende opeenvolging van constructie of opbouw en destructie of afbraak.

De ‘symbolische’ lading van het motto van Hugo roept herinneringen op aan het Levensboek (in de Apokalyps) en de Levensboom. Een vrij verscheiden reeks auteurs hield er een gelijkaardige opvatting op na over de grote schrijver. In het verleden werd het boek vaak beschouwd als een symbool van het universum.

Mohyddin ibn-Arabi schreef bijvoorbeeld: ‘L'univers est un immense livre’. De Rozenkruisers kennen de uitdrukking ‘Liber Mundi’ en in de dertiende eeuw schrijft de islamitische mysticus Djalâl-ud-Dîn-Rûmi in het elfde hoofdstuk van de Fîhimâ-fîhî: ‘L'homme est un livre; en lui toutes les choses sont écrites, mais les obscurités ne lui permettent pas de lire cette science à l'intérieur de lui-même.’ In Sartor Resartus blijkt Carlyle er dezelfde idee op na te houden: ‘We speak of the Volume of Nature: and truly a Volume it is,... whose Author and Writer is God. To read it! Dost thou, does man, so much as well know the alphabet there of?’

De bundel zelf

Het krachtige motto keert door de hele titelcyclus heen terug als een weerbaar en esthetisch verzet. Pijnlijk scherp worden onmogelijke vragen gesteld in het vierde gedicht van deze cyclus:

[p. 17]

 

Als de god zich heeft afgeschaft,

 

waartoe dan deze preoccupatie

 

 

 

met wat zich niet meer hoeft

 

te herinneren. Kan een stokroos

 

 

 

zich ontslaan? de rode bosmier lopen over

 

water? zo'n opgegeilde hommel paren

 

 

 

met zijn Ophrys? God is groot; nog even

 

groot als toen hij zich leegschonk.

(p. 12)

Kan de god zich ontslaan als een stokroos? Kan een bosmier over water lopen? Wat is dat met die Ophrys? Wat zegt de Winkler Prins daarvan? Ophrys: ‘Planten-geslacht uit de orchideeënfamilie.... De bloemen vertonen vaak een sterke gelijkenis met bepaalde insekten en in een aantal gevallen is bewezen dat de insekten de bloemen voor vrouwtjes van hun eigen soort aanzien en een pseudocopulatie uitvoeren, die tot bestuiving van de bloem kan leiden.’ Wat doet de mens op aarde? De plantjes wat bestuiven?

De dood verlaat deze cyclus nooit, maar er is ook het zachte smeken om nog ‘enkele minder gemakkelijke muzieken’ te mogen spelen. Hoewel Hans Faverey geen volleerd pianist was, speelde hij graag clavecimbel. Op een prachtig antiek instrument speelde hij ter ontspanning van zichzelf en van zijn gasten die zich keer op keer verheugden. Zijn broer Bobby kan of kon erg goed musiceren en Faverey, bescheiden over zijn eigen pogingen, verwees steeds naar hem.

Naast ‘Chrysanten, roeiers’ wordt ‘Gorter aan zee’ voor bloemlezers dé Faverey-klassieker, al was het maar om de ongebruikelijke, heel eigen combinatie van het tennisspel (met de Engelse termen ‘serve’ en ‘racket’ zo typisch voor onze tijd) met de homerische epiek (van de passage met Nausikäa op het Faëkeneiland, waarbij ook met ballen gegooid wordt). Alles heeft hier met alles te maken. De tijd is opgeheven zodat iedereen tijdgenoot is. Het geheel begint inderdaad met ‘Alsof’, een ideale start voor fictie. De hele thematiek van Faverey wordt erin samengebald.

In de cyclus ‘De gieter’ diept de dichter verder het thema uit van de dood, het einde, het ‘opgeëist (worden) door de grond om hem heen’. Faverey herleidt alles tot zichzelf, tot een zelfrealisering die je vanuit een westers standpunt ‘onderkoeld’, ‘deshumaniserend’ of ‘gedevitaliseerd’ zou kunnen noemen. Het koele en sobere slotgedicht wordt een soort testament van uiterste zelfrealisering, een in mekaar grijpen van constructie (spreken) en destructie (doden).

Slotstrofe:

Laat de god die zich in mij verborgen houdt
mij willen aanhoren, mij laten uitspreken,
voor hij mij met stomheid slaat en mij
doodt waar ik bij sta, waar jij bij staat.

(p. 43)

De motieven en technieken in deze achtste bundel zijn op en top ‘Faverey’: het procédé van bewegings- en stollingsprocessen, bouwen en afbreken, inschepen en doodlopen, verwijzingen en de zogenaamde ‘misreadings’ (interpretaties van teksten van klassieke - en slechts fragmentarisch bewaard gebleven - Griekse auteurs en Chinese religieuze filosofen), de dierenwereld en de natuur, de intense zoektocht naar zichzelf, de leegte, het bronwaarts afdalen, de symboliek van de rivier, de drang naar samenhang in de kunsten en nog zoveel meer.

De invalshoeken om deze gedichten te (be)grijpen en zichzelf te vatten, blijven volgens mij dezelfde: deze poëzie is ‘autonoom’ en vertelt geen verhaaltjes of anekdotes. De dichter is ook erg bewust van elke wereldse dreiging, zelfs in deze laatste bundel is er bijvoorbeeld nog het neologisme ‘steenweiden’. Faverey reageerde met waardigheid en sereniteit op die ‘dreiging’. Die houding herinnert aan de idee dat elke mens de geschiedenis van de hele mensheid in één leven doormaakt, als een vloeibare aanwezigheid. Het volgen van de weg naar de bron biedt een derde invalshoek omdat de dichter zelf naar een ‘Tao weg’ toeleefde. Vanuit dat ‘Tao-weten’ (of vanuit die on-kennis) en die zelfrealisering schreef Faverey over de veranderlijkheid en het onveranderlijke en bewandelde hij de tegenstelling. Faverey wordt met deze laatste bundel de dichter van wat er niet was.

Zonder begeerte, zonder hoop
op beloning, ook niet uit angst voor straf,
de roekeloze, de meedogenloze schoonheid

te fixeren waarin leegte zich meedeelt,
zich uitspreekt in het bestaande.

Laat de god die zich in mij verborgen houdt
mij willen aanhoren, mij laten uitspreken,
voor hij mij met stomheid slaat en mij
doodt waar ik bij sta, waar jij bij staat.

Vooral dank zij de lectuur van Chuang Tzu (ongeveer 370-280 vr. Chr.) ging ik de poëzie van Faverey met graagte absorberen. Ik citeer uit het zesde hoofdstuk van Basic Writings van Tzu: ‘All things proceed to destruction and all things proceed to construction. This is called tranquilization in confusion. Tranquilization in confusion means achievement through chaos.’ Een van de beste (of meest verstaanbare) exegeten van Tzu is Chang Chung-yuan met Creativity and Taoism. Wanneer deze het heeft over Chuang Tzu bevindt de Faverey-lezer(es) zich op herkenbaar terrein. Het gaat hier immers onder meer om pre-boeddhistische concepten als ‘primordial identification, interfusion, and unification of subject and object, of one and many, of man and the universe’. Ook het binnengaan in de eenheid van de dingen - de tegenstellingen worden vermengd - en de idee van verlichting komen aan bod.

Toch vertoont dit oeuvre niet alleen een religieus aspect, het zit ook vol humor en bespeelt erg kunstzinnig de taal. Bovendien vind ik dat Faverey zijn eigen voorlopers creëert zodat de Nederlandstalige literatuur na hem onmogelijk nog dezelfde kan zijn. Faverey zag literaire theorieën (bijvoorbeeld die van Michael Riffaterre in Semiotics and poetry) enkel als stimuli en zijn tijdgenoten als weinig pertinent (‘Over tijdgenoten praat ik niet graag’, luidde het in een interview). Daarmee voldoet hij ruimschoots aan de door Hawthorne opgestelde criteria voor het ontdekken van een groot auteur: zijn eigen voorlopers creëren, literaire theorieën enkel als stimuli zien en geen acht slaan op tijdgenoten. Voor het gezond verstand zijn dergelijke citeria nonsens. En toch weer niet.

Wie Faverey kende, weet dat hij - om met Gorter te spreken - een ‘trots ge-

[p. 18]

laat’ had en dat er van hem een ‘sterke gloed’ uitging. In elk geval straalde hij zelfvertrouwen uit. Zijn acte de présence op Poetry International blijft in het geheugen geprent. Faverey sprak in een interview over zijn gedichten als onthechtingsoefeningen en legde zo zijn bedoelingen uit: ‘Ik probeer iets te maken dat het langer uithoudt dan ikzelf. Hoe lullig het misschien ook klinkt: je probeert een soort waardigheid te veroveren. Dat je, als je doodgaat, niet verslagen bent.’

Hans Faverey, Het ontbrokene, De Bezige Bij, Amsterdam, 1990, 43 p., fl. 24,50; 490 fr.

Chang Chung-yuan, Creativity and Taoism, A Study of Chinese Philosophy, Art and Poetry, Harper Torchbooks, New York, 1970, 241 p.

Michael Riffaterre, Semiotics of Poetry, Methuen, London, 1980, 213 p.

Chuang Tzu, Basic Writings, Tr. B. Watson, Columbia University Press, New York, 1964, 148 p.