Poëziekrant. Jaargang 14

[p. 32]

Essay

Karel van de Woestijne
Tussen bloempot en Engel
Stefan Hertmans⁺

Soms is de uitgave, waarin je een bepaald dichter leert kennen, lang en vaak onbewust van beslissend belang voor de manier waarop je zijn gedichten leest, ervaart, telkens weer ontmoet. Misschien bepaalt het zelfs een vaag, subjectief, en daardoor wezenlijk stuk van de aantrekkingskracht.
Karel van de Woestijne las ik voor het eerst in de selectie, ingeleid door Dr. P. Minderaa, destijds verschenen bij Manteau: een uitgave op tamelijk groot formaat, met zilverkleurige omslag, en die vreselijke houtsnede op de achterflap, waarop Van de Woestijne je onwaarschijnlijk hypochondrisch aanstaart.

IK DRAAIDE HET BOEK DAN ook steeds weer met de voorflap naar boven, als die kop me onverwacht en doordringend lag aan te kijken: er was iets gênants in de open, weerloos te kijk gezette droefheid, die mij het gevoel gaf dat ik iets te zien kreeg waar ik geen raad mee wist, waartegenover ik ook geen geschikte houding kon bedenken. Iets waar alleen maar schuldgevoel uit voortkwam - diezelfde klamme schuld die door zijn gedichten spookt, en waarmee hij je zo kan infecteren.

De uitgave van Minderaa bevatte ook nog een voorwoord van Adriaan Roland Holst - een dichter die ik ergens in de buurt van Van de Woestijne situeerde - tot ik dat voorwoord las. Roland Hoists hooggestemde tirade boezemde me afkeer in, want hoe hooggestemd ik soms ook diens eigen poëzie zat te lezen, hij deed naar mijn gevoel onrecht aan Van de Woestijne door hem in zulke vage, hoogdravende bewoordingen te bespreken.



Want in tegenstelling tot wat heel wat lezers vinden, heb ik Van de Woestijne nooit vaag, abstract of zelfs aanmatigend gevonden (Adriaan Roland Holst wel). Ik vond zijn gedichten integendeel vaak gênant concreet, ik herkende er ook iets in van het dialect van de voorstad waar hij lang woonde en waar ik zelf mijn jeugd doorbracht - een sfeer die onredelijke schuldgevoelens kweekt en onderdanige burgers voortbrengt. Ik voelde zijn opstand tegen mensen die ik leek te kennen, zijn schaamte, zijn gevecht. Ik herkende ze in de ouderwetse gezichten van katholieke ooms en tantes die hun gefrustreerde vroomheid soms even vergaten om meteen daarna schuldbewust te grinniken - gezichten die nu al decennia verdwenen zijn. Van de Woestijne roept die vergeten wereld in al zijn wrangheid op. Zijn strijd speelde zich in mijn lezende verbeelding af in decors die aan Leon Spilliaerts schilderijen doen denken: sombere kamers met zware gordijnen en spiegels die meer schemer dan licht weerkaatsen.

Van de Woestijne is wellicht de enige dichter van wie je zoveel barok, overdaad, obsessief herhalen van woorden als pijn, verdriet, angst, schroom en moeheid kan verdragen, omdat het nooit gratuit aandoet - wel vaak overspannen of zelfkwellend, maar altijd intelligent. Ook zijn somberheid werd op die manier indrukwekkend - zoals het onzin zou zijn Spilliaert een gebrek aan vrolijke kleuren te verwijten, heeft het geen zin Van de Woestijne om zijn morositeit af te wijzen. Dergelijke kunstenaars hebben zich nu eenmaal ten doel gesteld de sombere achterkant van hun burgerlijke tijd te tonen: vermoeidheid, opgeslotenheid, spiritualisering van lichamelijke verlangens, en overal tot melancholische allegorie uitgroeiende objecten.

Toch is Van de Woestijne bij dat alles vaak verrassend rechtuit; bijna prozaïsch te noemen - maar het hele werk, de sfeer en de context, slepen je zo sterk mee in die sublimerende roes van onverklaarbaar verdriet, dat je zelfs regels als de volgende nog als een bezwering gaat lezen:

Ik heb een vrouw; ik heb een kind;
en 'k heb in 't harte harde zorge...

of:

Zij ligt te bedde 'lijk ik lig te bedde;
ze is wachtend, trage en vragend, 'lijk ik wacht;

+ Karel van de Woestijne, Aan de hoogste kim (bloemlezing), samengesteld en ingeleid door Anne Marie Musschoot, Poëziecentrum, Gent, 1989, 250 p., fl. 32,50; 595 fr.

[p. 33]

Dergelijke concrete, ergens bij die andere Gentse dichter, Richard Minne, (meestal als zijn tegenpool beschouwd) aanleunende directheid, herken ik overal in de vreemde mengeling van cynisme, realisme en breedvoerigheid die veel Gentenaars eigen is - vooral in de Gentse hoogburgerlijke, vaak nog deels francofone kringen is dit soort ironische zelfcommentaar bij een koketterend decadentisme nooit echt weggeweest - de sfeer van Jean Rays Malpertuis.

Ik denk daar vaak aan als ik door de buurt loop waar het fameuze ‘huis mijns vaders’ staat, ‘waar de dagen trager waren’: het lag destijds ‘in de schaduwing der tuinen’, nu echter in een hels drukke straat, grijs en volks, de tram dendert er doorheen, er wonen overwegend vreemde mensen die de buurt een nieuwe, enigszins exotische ambiance geven, en daar hangt dan, verloren en bijna vergeten, die gedenkplaat aan een nu onopvallend rijhuis. De Turkse jongens, die vlot ‘schoon Vlaams’ spreken en op de beroepsscholen een vak leren, zal het een zorg wezen wie daar boven hun hoofden hangt. Ik denk dat Van de Woestijne een dergelijke cultuurbreuk zou kunnen waarderen hebben: vooral zijn proza getuigt vaak van verrassende ironie, noncomformisme en zelfspot die vitaler zijn dan je na het lezen van veel van die zwaarmoedige gedichten zou verwachten. Die vreemde mengeling, die tegenstrijdige karaktertrekken waarbij ironie en bijna mystieke extase heel dicht bij elkaar lagen

Karel van de Woestijne
[foto: archief De Morgen]

- verbonden door een beweeglijke, intelligente melancholie - heeft Van de Woestijne voor mij nooit onverteerbaar gemaakt, integendeel: hij werd er pas echt mens door, overtuigend, paradoxaal, zwoegend tussen de begeerte van zijn lijf en die van zijn geest.

Van de Woestijne heeft prachtige ogenblikken opgeroepen, waarin vrouwengestalten opdoemen, majestatisch en triest als op de beste portretten:

O Gij die stil gebogen zit,
en naar de gulden transen
uw rustige ogen keert, die wit
in uw valend gezichte glanzen;

- en de avond-zonne, lengerhand
om de kartlende kim geschoven,
ziet in uw blik heur laatsten brand
opflitsen en weêr verdoven; (...)

[p. 34]

Karel van de Woestijne (1878-1929) tekening van Gustave van de Woestijne
[© Koninklijke Bibliotheek Albert I]

Ik lees die gedichten nog steeds in die uitgave op groot formaat, in die kleine letter, op bladspiegels die zich van esthetiek niets aantrekken, op elkaar gestouwde bekentenissen als in een overweldigend hoog magazijn vol intimiteiten - en de Verzameld Werk-uitgave blijft meestal op de plank staan. De nieuwe bloemlezing, Aan de hoogste kim, voorziet wellicht in een reële behoefte bij lezers die het werk van Van de Woestijne nog moeten ontdekken. Anne Marie Musschoot schreef een voortreffelijke inleiding, waaruit haar grote vertrouwdheid met dit werk blijkt. Ze wijst ook op die wisselwerking tussen het ‘verstandelijk-naakte’ en zelfontledende denken enerzijds en de ‘culte du moi’ uit bijvoorbeeld ‘De jonge sater’, een door Marnix Gijsen ‘ode aan de neurasthenie’ genoemd gedicht.

Deze dualiteit maakte Van de Woestijne niet bepaald tot een ‘gelukkige schizo’, maar toch is er iets heel actueels aan zijn voortdurend besef van de breuk in zijn wereldbeeld. Hij heeft die breuk van het subject met zijn omgeving vaak in zeer frappante beelden opgeroepen:

Mijn rechter oog ziet blank; mijn linker zwart.
Ik sta: een toren tussen bei mijne ogen.

Er zijn nog andere redenen waarom ik Van de Woestijne wel als archaïserend, maar niet als achterhaald kan ervaren, en die liggen precies op dat terrein, dat hem zo sterk lijkt te dateren: dat van het symbolisme. Nu Dresdens boeiende studie over het symbolisme ook al in de ramsj is verzeild, is het misschien het ogenblik om, naast deze zeer betaalbare Van de Woestijn-bloemlezing, een aantal dingen na te lezen over de frappante moderniteit van veel symbolistische elementen - tenslotte zijn Valéry en Mallarmé, als spilfiguren van die beweging, tevens de grondleggers van heel wat modernistische aspecten geweest: de wisselwerking tussen subjectieve en constructieve procédés (bij Van de Woestijne onder meer te herkennen in zijn latere getalsmystiek), de kritische verwerking van het maniërisme (het decorum als strategie om essentiële elementen te accentueren of ontmaskeren) e.d.m. Wat wél gedateerd aandoet is Van de Woestijnes gevecht met het symbolistisch spook van de zonde, de ‘verdorvenheid’ van het vlees en de typisch symbolistische dubbelheid van de vrouw als ‘doem’ en ‘paradijs’, de wroeging en de spijt - dit alles ingebed in een bewustzijnskoorts die zeer Freudiaans beladen lijkt.

De taal van Van de Woestijne bevindt zich in een vacuüm. Ze gaat, zelfs in zijn meest ‘direct’ ogende gedichten, door haar woordkeus en zinsbouw regelrecht in tegen de simplistische dogma's over de literaire taal als echo van het dagelijks spraakgebruik, dogma's waartegen zelfs het werk van Boon en Walschap het bewijs leveren.

Annie Salomons beweerde ooit, dat hij één van de weinige dichters was, die zijn eigen verzen niet uit het hoofd kende - volgens mij de enige juiste manier van bestaan. De denkbeeldige ruimte waarin Van de Woestijnes poëzie klonk, bestond buiten zijn reële taalgebruik om. Op een keer probeerden Raymond Brulez, Urbain Van de Voorde en enkele andere jonge ‘literaten’ - het was in 1910 - dicht bij hun vereerde meester te komen, die op dat ogenblik net op een Blankenbergs terras een biertje bestelde. Tot hun grote flamingante ontsteltenis stelden ze vast dat Van de Woestijne dat in het Frans deed. Gents en Frans - dat was wat Van de Woestijne sprak. Het vreemdsoortige Vlaams dat hij schreef, was eigenlijk de ideale materie voor een kunstenaar: hij hoefde dat materiaal niet te vermengen, verdunnen of aan te passen. Zijn artistieke wereld hoefde niet van compromissen te leven. Sommige regels, zelfs in zijn proza, krijgen daardoor een bijna ‘experimentele’ klank. De taal van Van de Woestijne blijkt ook op dat gebied in een bepaald facet van het symbolisme te passen. Ze is eigenlijk even radicaal, of zelfs radicaler dan de vernieuwende bazuinstoten van Van Ostaijen, maar op een moeilijker, Mallarméaanser niveau.

Op die manier heeft hij zijn eigen pygmalionisme gestalte gegeven: ‘Want weet, mijne vrouw hield van mij; ik heb haar, al den tijd van haar leven, nooit kunnen beminnen. Ik was tot over mijne ooren verliefd op een blank en strak modelletje, een meisje als uit ivoor (...)’.

Van de Woestijnes omgang met dit ideaalbeeld, waarin de utopie van de literaire volmaaktheid onontwarbaar vermengd is met het daadwerkelijk verlangen naar lichamelijkheid, bevat de kern van zijn vaak becommentarieerde dubbelheid. Zijn contemplativiteit raakte op die manier vervuld van een grote, tragische welsprekendheid, die zich maar al te goed van haar eigen soms karikaturale kant bewust was. Je kunt Van de Woestijne op dat punt niets aanwrijven dat hij niet zelf wist; en ook al zou, naar de geestige pastiche van Hugo Claus, ‘'t Is triestig dat het regent in den herfst’ geschreven zijn bij veertig graden in een zomerse tuin, dan nog zou dat precies bewijzen wat Van de Woestijne voortdurend toont en voelbaar maakt: het besef van gespletenheid, het besef dat poëzie gemaakt wordt in een bewuste wilsdaad die haar eigen onvolkomenheid niet alleen volledig beseft, maar die ook onophoudelijk thematiseert - een wel zeer Valéry-achtige houding.

Dat is dan ook de toestand waarin Van de Woestijne verkoos een labiel evenwicht te bouwen. ‘Toestand’ - dat is ook de titel van het verrassende, bijna experimenteel ogende prozastukje, waarmee Kees Fens destijds de proza-selectie voor een andere Manteau-uitgave afsloot:

‘Ik leef tusschen een bloem-pot en een
Engel.
Terwijl mijn pijp als in haar beste
dagen den smaak heeft van versche
hazel-noten, zie ik de werveling van
haar rook, binnen een strakken, bleek-
gouden, blauw-omschreven stralen-
bondel, welvig-keerend rozig worden
van, op den venster-richel aan mijn
rechterzijde, dezen rooden geranium
dien de rechte zon door-zijgt. Ik moet
de bloemen niet bekijken: zij wentelen
in den rook van mijne pijp; weldra
smaken zij den smaak van mijne pijp
vochtig; zij verrinschen den
hazelnotensmaak mijner pijp, ‘of ik nu
hazelnoten aan het rooken zat met
geraniums, en de kleine kruiden ook als
het nat-beschaduwde gras onder den
ongezienen hazelnoten-struik-daar-
buiten, en de aarde meteen waar ze
wazig-droomend verdauwt in de zon.
(...)
- Maar er is een Engel aan mijne
andere zijde’.