Poëziekrant. Jaargang 14

[p. 10]

Buitenland

Het woord als wapen
Zuidafrikaanse verzetspoëzie
Luc Renders

‘Dit is 'n gevaarlike ambag wat ons skrywers beoefen in 'n gevaarlike land. Maar die woord, wat ál is wat ons - uit eie keuse - het, mag nooit stil raak nie.’ Dit citaat van A.P. Brink zou een uitstekend motto zijn bij O nag, kom gou, bly weg! een verzamelbundel van Zuidafrikaanse poëzie. Het lag niet in de bedoeling van de redacteurs om een bloemlezing samen te stellen want slechts een 25-tal gedichten zijn erin opgenomen. De bijdragen werden geselecteerd op basis van hun inhoud: de dichters gebruiken hun pen als wapen; hun gedichten zijn de stem van de stemlozen. Zonder om naar volledigheid te streven geeft de bundel een overzicht van de betrokkenheid van de schrijver bij de strijd tegen de apartheid. Deze uitgave is in een breder kader ingebed nl. een VADO-project waartoe ook bundels over de Chileense, Indonesische en Palestijnse poëzie behoren. Tevens is een handleiding voor schoolgebruik beschikbaar.

Can the white man speak for me?

Can the white man speak for me?
Can he feel my pain when his laws
tear wife and child from my side
and I am forced to work

a thousand miles away?

Does he know my anguish
as I walk his treets at night
my hand fearfully clasping my pass?

Is he with me in the loneliness
of my bed in the bachelor barracks
with my longing driving me

to mount my brother?

Will he soothe my despair
as I am driven insane
by scraps of paper permitting me to live?

Can the white man speak for me?

James Matthews

Zuid-Afrika, Crossroads, 24 mei 1990
[foto: Reuter, Archief De Morgen]

DE DIDACTISCHE OPZET blijkt ook uit het feit dat naast de gedichten in de oorspronkelijke taal een Nederlandse vertaling is opgenomen. Of dit echter zinvol is, is zeer de vraag. De Engelstalige gedichten zijn niet moeilijker dan de meeste popsongs en voor de Afrikaanse kan een korte verduidelijking, zoals trouwens voor de cultuurgebonden termen gegeven wordt, volstaan. De vertalingen hadden de plaats kunnen ruimen voor oorspronkelijke gedichten want deze kennismaking smaakt naar meer. En zoals dat met vertalingen gaat, kan geregeld de woordkeuze en interpretatie in vraag gesteld worden zodat het gedicht er niet door opgehelderd maar eerder in een al te strak keurslijf gedwongen wordt. Na de noten volgt een summiere schets over de auteurs (waarbij Alice Ntsongo ontbreekt) en een lijst met geraadpleegde werken waarin Kannegieter tot Kannemeyer zou moeten worden omgedoopt.

Het boek is fraai uitgegeven met enkele opvallende lino's die de sfeer van de gedichten treffend verbeelden. De samenstellers zijn erin geslaagd om de apartheidsproblematiek erg toegankelijk te maken. Kleurling, blanke en zwarte schrijvers vertolken, ieder vanuit de eigen situatie, hun afkeer van de apartheid. Op die manier ontstaat een band van solidariteit en een eenheid van visie die de hele bundel kleurt.

Verschillende aspecten van de apartheid komen daarbij aan bod. Het mensonterende en vernederende ervan, waardoor de niet-blanke herleid wordt tot een ding, vormen het thema van ‘My registrasie nommer’ van Nakedi Phosa en ‘A ballad on the thing’ van Sipho Sepamla. De miserabele levensomstandigheden waarin ‘There's one of two possibilities / Either you starve or you don't’ zijn voor Farouk Asvat het vertrekpunt voor een redenering ex absurdo. Veel aandacht is er voor de gewelddadige onderdrukking van de nietblanken in de townships waar ‘each day brings a new sorrow / a new death / a new deadened child’ en in de gevangenis. Kan de argeloze toerist zich het recht toeëigenen dit alles te ignoreren vraagt Vernie February zich af in ‘Ik ben het gezicht’. In ‘In detention’ van Christopher van Wyk wor-

[p. 11]

den de officiële verklaringen voor de sterfgevallen in gevangenschap op ingenieuze wijze ontrafeld.

De vernedering wordt de bron tot verzet, het gedicht een oproep tot opstand: ‘Say No, Black Woman / Say No / When they give you a back seat / in the liberation wagon / Say No / Yes Black Woman / a Big NO’ klinkt het in Gcina Mliope's ‘Say No’. De revolte van de zwarte massa en vooral van de jeugd moet uiteindelijk uitlopen op de overwinning: ‘die stormtroepe is in die strate / die seuns dra spiese / / die stormtroepe is ontman in die strate / die meisies dra spiese / / die stormtroepe is gekerker / die kinders is in die strate’.

In sommige gedichten zoals in ‘this city’ en ‘One small boy longs for summer’ is de toon eerder melancholisch, in andere zoals ‘Pigeons at the Oppenheimer Park’ lichtvoetig en spottend. Doorgaans echter is de stemming somber. Deze poëzie is een wanhoopskreet en daarom is de vormgeving even verscheurd als de inhoud. Hier is er geen plaats voor gedichten met franjes. In de vrije versvorm zonder rijmopsmuk, met de herhaling als belangrijkste structuurelement, wordt de rauwheid van het leven gevangen en daardoor misschien enigszins bezworen. Aan de emotionele intensiteit van deze poëzie is niet te ontkomen. O nag, kom gou, bly weg! is een aangrijpende bundel, onverbiddelijk in zijn directheid.

Door zijn rol als aanklager heeft de schrijver een belangrijke taak in de ‘struggle’, de strijd tegen de apartheid. Daarvoor heeft hij een grote tol moeten betalen. Een aantal van de opgenomen schrijvers hebben in de gevangenis gezeten. ‘On the island’, een verwijzing naar het beruchte Robbeneiland, van Dennis Brutus en Jeremy Cronins ‘A person is a person because of other people’ geven die ervaring weer. Sommigen leven in ballingschap, anderen werden het slachtoffer van de censuur. Ondanks de gevaren hebben zij in hun gedichten hun idealen uitgedragen. Bovendien dateren deze inzet en bekommernis niet uitsluitend van de laatste jaren. Zo schrijft Ingrid Jonker reeds in 1963: ‘Die kind lig sy vuiste teen sy vader / in die optog van die generasies / wat Afrika skreeu skreeu die geur / van geregtigheid en bloed / in de strate van sy gewapende trots’. De bundel bestrijkt verschillende decennia en daardoor is het alleen jammer dat de jongeren minder aan bod kunnen komen.

O nag, kom gou, bly weg!. De Geus, Breda, 105 p., fl. 9,90; 198 fr.