Poëziekrant. Jaargang 14

[p. 32]

Essay

Simon Vestdijk
Denkvormen en poëzie
Stefan Hertmans

‘Als student Nederlands las ik Vestdijks essays. Lier en Lancet betekende voor mij niet minder dan een inwijding in de wereldliteratuur. En ik ontdekte mede op welk niveau er ook over literatuur geschreven kon worden’. Soms lees je woorden die je zelf al ergens hebt neergeschreven, of die je tenminste al wel hebt gedacht, of van plan was ooit een keer op te schrijven. De hierboven aangehaalde uitspraak van Harry Bekkering, te vinden op de eerste pagina van zijn boek Veroverde traditie. De poëticale opvattingen van Simon Vestdijk, had op mij zo'n effect.

In lier en lancet ging het me dan ook nog over welbepaald twee essays: ‘Rilke als barokkunstenaar’ en ‘Valéry en het duistere vers’. Voor het eerst tuimelde ik in een soort erudiete wereld, waarvan ik het einde niet kon overzien, en toch had ik de indruk dat iemand gewoon tot me sprak, met het gemak van de overvloed, de luxe van een brede cultuurhistorische blik.

Ik ervoer ook voor het eerst hoe intrigerend en als het ware achteloos, hoe nonchalant en inspirerend voetnoten konden werken: een heleboel vérstrekkende nevenbedenkingen kon je blijkbaar zo maar, spelenderwijs, in een voetnoot aanstippen. Een werkman die een vergeten laatje opentrekt waarin allerlei ongekende dingen even fonkelen. Vestdijk maakte me dan ook voor het eerst tot een voetnotenlezer, meer een zoeker dan een lettervreter, en hij zette me over tien dingen tegelijk aan het denken. Hij gaf me een eerste training in de ars combinatoria die de kern vormt van het essay. Wat me het sterkst aansprak, dat was zijn vondst met betrekking tot Rilkes poëzie: dat hij namelijk een architecturaal principe, een ruimtelijk procédé (de barok) ging toepassen op iets dat anders veel abstracter zou gebleven zijn: de ruimte van Rilkes metaforen. Een gevel, een plein - het kon een gedachtengang verklaren. Dat schiep zichtbaarheid, concrete aanwezigheid waar tevoren vage vermoedens waren. Vestdijk herkende de traditionele grenzen tussen de disciplines niet, maar liet ze bevruchtend en verwarrend botsen. Hij schiep ook zijn eigen, hoogst persoonlijke categorieën. Hij splitste het vormbegrip op in een Vorm en een vorm, bijvoorbeeld. Hij liet me duidelijk voelen dat hij niets op had met de verbodsbepalingen van de academici, maar des te meer met een zo persoonlijk mogelijk dilettantisme - een kenmerk van alle goede essayistiek, die alle academische professionaliteit altijd al het nakijken heeft gegeven. Vestdijk schreef met andere woorden als dichter, als iemand die zelf in de werkpplaats zijn weg kent. Tegelijk doceerde hij een beetje precair en wijsneuzerig, en maakte me soms kregelig of opstandig. Maar jaren later nog bleef me vooral de indruk bij van niveau, van intellectualiteit en lichtheid.

Ik las in die periode ook Marsmans ‘critique de maïtre’ - zijn vergelijking tussen Trakl en Hölderlin bijvoorbeeld. Anders dan bij Vestdijk, werden hier geen concrete begrippen geïntroduceerd, maar verbanden gesuggereerd, intuïtief tot botsen gebracht. Die twee polen complementeerden elkaar. Het maakte me jaloers en onrustig en ik begon, bijvoorbeeld, de hele Rilke aan te kopen, Trakl te lezen, Hölderlin in tweedehandse pocketedities. Ik leerde mezelf stukje bij beetje Duits lezen, en had het gevoel met iets bezig te zijn dat mijn hele filologische studie mij maar heel zelden had geboden: iets dat me duidelijkheid verschafte over mijn eigen verhouding

[p. 33]

tot mijn omgeving en de dingen die ik las. Ik schreef Vestdijk-achtige, Nijhoff-achtige, Marsman-achtige gedichten - hele pakken, die ik later weer weggooide, maar het leerde me die zichtbaarheid krijgen op wat ik wou en niet wou. Ik probeerde, toen ik Rilke een beetje begon te begrijpen, Vestdijks bedoelingen met dat barokbegrip concreet aan te voelen, regel tot regel. Ik begon ook in te zien hoe hij tot zijn heiligverklaring van de Neue Gedichte kwam en tot zijn onbegrip voor de Sonette an Orpheus. En ik stelde iets vast wat me toen met ontzetting vervulde: ik was het vaker niet dan wel eens met wat hij beweerde. Twee mogelijkheden: óf ik was dom, óf Sinterklaas bestond niet.

Ik moest eerst zelf hele essays aan elkaar schrijven die ik later weer verloochende, eer het tot me begon door te dringen dat je in een essay zeer terechte dingen kunt beweren zonder dat ze wààr zijn in onomstotelijke zin. Een goed essay kan iets beweren dat ‘waar’ is en toch, buiten die tekst zelf, niet houdbaar. Een essay heeft een eigen innerlijke, verraderlijke logica, een consistentie die van de schrijvende persoonlijkheid uitgaat. Later vond ik, via Willy Roggeman, een term voor dit verontrustende fenomeen: idiosyncrasie - het hele kluwen van tegenstrijdigheden dat een persoonlijkheid tot een vorm van belichaamd denken laat openbloeien. Het denkende lichaam - radicaliteit, zelfs fanatisme, gaan binnen dat spanningsveld hand in hand met de grootste kwetsbaarheid.

Vestdijks essays leerden me dus ook dingen aanvaarden, die strikt genomen niets met het onderwerp te maken hadden. Want als ik ze nu herlees, tik ik soms met de vinger tegen mijn hoofd en denk: die Vestdijk is gek.

Dat was hij natuurlijk ook. Hij schreef, als dilettant, tien boekdelen vol over muziek - al even aanvechtbaar. Zoals Bart Vervaeck onlangs in de Vestdijkkroniek aantoonde, is zijn hele twee-eenheid om Mahler te analyseren, je reinste willekeur. Dokter Vestdijk diagnostiseert bij hartpatiënt Mahler een dialectiek tussen systole en diastole - ontspanning en verkramping van het hart - en alles wat in Mahlers symfonieën niet klopt met dit schema, noemt onze muziekdokter mislukt of overbodig.

Toen ik daar jaren geleden voor het eerst op gewezen werd, reageerde ik vreselijk defensief en verdedigde Vestdijks Mahler op een emotionele manier, waarin ik nu, achteraf, vooral mijn eigen angst



herken om Vestdijk van zijn voetstuk te doen donderen. Ik kon toen niet aanvaarden dat een Vestdijk naast het voetstuk minstens zo boeiend kon zijn als een Vestdijk er bovenop; - dat essayisten tenslotte ‘essayeren’, speculatief denken - letterlijk betekent dat: be-spiegelend, er moet dus iets van een zelfbeeld in doorschemeren. Uit deze subjectieve aanzetten ontwikkelen ze soms redeneringen waar zogenaamd serieuze lieden dan later vlijtig als een fiscus mee kunnen gaan lopen.

Het belangrijkste voor mezelf was, dat ik leerde enkele fundamentele tegenstrijdigheden van de creativiteit van het essay te aanvaarden.

Ik besef plots dat ik hier in kort bestek het traject van een kennistheoretische argumentatie heb zitten schetsen, een redenering die me uiteindelijk op mijn eigen manier van denken wees - en dat dat alles, onder meer, door die twee essays van Vestdijk was begonnen. Van het lezen over een Rilke die ik niet begreep (en van een intense, dus vage bewondering), kwam ik tot het lezen, in diezelfde essayistiek, van de kennisproblematiek in verband met literaire kritiek, (eerder een ontnuchterend afwegen).

Dat is dan ook de reden waarom ik Vestdijk nog steeds waardeer, al is de bewondering geweken voor een sympathiserende afstandelijkheid. Het is ook de reden waarom ik me nooit heb kunnen thuisvoelen in de kritiek van na 1960, waarin iedereen haast begon te maken zich te verontschuldigen van zodra hij een woord met meer dan drie lettergrepen gebruikte.

Dat is ook de reden waarom ik vind dat auteurs geen lippendienst aan de censurering van hun intellectualiteit moeten bewijzen: men mag het streven naar niveau in de essayistiek nooit afstraffen met schimpen en honen, want daar is precies elk fascistisch of dictatoriaal regime mee begonnen. Intellectualiteit kan ook betekenen: de eerlijkste en meest kwetsbare manier om kritisch te worden. Ook al begint dat streven vaak bij zelfoverschatting en iets pedants - een kenmerk dat bij Vestdijk prominent aanwezig is - het zwengelt een denken over literatuur aan, dat haar in de buurt van de filosofie brengt, maar met minder gevaar voor systeemdenken. De literaire essayistiek vraagt niet om heiligverklaring of laatste waarheid, hij emancipeert de veelvormigheid van het denken. Hij bedient zich van beeldspraken, en lijkt daardoor op de lyriek; hij laat parabels en verhalende elementen, associaties en curven zien, en krijgt zo iets van de roman; hij diept dingen op en krijgt daardoor iets van een getuigenis - maar dit laatste zeker niet op de eerste plaats. Het essay roept slechts geestdrift op bij de lezer die niet in eerste instantie naar informatie op zoek is, maar naar een ervaring. Het essay verkoopt geen waarheid, het biedt inzicht aan - kritisch en verbeeldend denken. Het maakt tussenzones zichtbaar. Het maakt ons vertrouwd met de gedachte dat het hopen op één waarheid naïef en onverdraagzaam is, omdat de tekst, na elk essay, nog even raadselachtig blijft spreken. Tegelijk leert het ons, dat het mogelijk is uitspraak aan uitspraak te toetsen en dichter bij een geldige lectuur te komen. Toch slaat het goede essay zijn onderwerp niet dood met opinies: het doet een gooi naar een zo zinvol mogelijke leeswijze en laat vervolgens de plaats aan een ander. Elk goed essay doet je zelf aantekeningen of bedenkingen maken. Met een autoritair, dus mislukt essay, ben je het eens of oneens. Geen gesprek. Niet dat Vestdijks essays aan al deze voorwaarden voldoen: vaak is hij inderdaad veel te precair en gaat het systeempje zijn eigen gang. Maar hij is uiterst handig in het inkleden van zijn argumenten. Vestdijk is een goede scholasticus, en een goed schaker. Hij heeft altijd een tegenzet klaar, en hij heeft zo zijn eigen strategieën om het veld te bezetten. Eens je die strategieën kent, is het charisma weg, maar het respect voor de speler blijft. Want hij doet je, al is het soms ongewild, denken over de methode.

Precies dat heeft Vestdijk zelf zo bewonderd in Valéry: dat hij in zijn beroemde essay over Da Vinci eigenlijk vooral over zijn eigen artistieke methode heeft geschreven, een eye-opener aanreikte om iets

[p. 34]

Huziek was voor Vestdijk
een grote passie
[Foto : Johan v.d Keuken]0

Simon Vestdijk achter zijn
Remington 12 waaraan de letter t
ontbrak [Foto: Johan v.d. Keuken]

te begrijpen van het complexe epistemologische veld van de creativiteit.

Deze facetten van Vestdijks essayistiek hebben Du Perron en Ter Braak in hun versmalde rationaliteit uiteraard nooit begrepen: ze bewonderden deze voor Forum nieuw gewonnen ziel wel enigszins, maar vonden zijn voorliefde voor ‘duistere’ literatuur toch maar raar. Duister - precies dit vooroordeel waaraan hele generaties kleinburgerlijke estheten zich optrekken om zichzelf niet in vraag te hoeven stellen, vormt het eigenlijke veld van het kennisprobleem dat door de literatuur wordt gesteld: dat we uitspraken kunnen doen, waarvan de implicaties voorlopig niet zijn te overzien.

Het is precies deze ervaring, die ik hier nogal persoonlijk heb nagetrokken, die Harry Bekkering in zijn lijvige studie over de poëticale opvattingen in de essays van Vestdijk in kaart heeft proberen te brengen. Hij benadert die essays als ‘analyse als zelfonderzoek’, teksten waarin de zich destijds sterk als dichter manifesterende essayist zijn eigen visie uitbouwde, als het ware op andere schrijvers uitprobeerde en toetste. Interessant is daarbij de telkens toegevoegde commentaar op de contemporaine en de latere reacties. Daaruit blijkt wel vaker onbegrip en onwennigheid van tijdgenoten. In een apart hoofdstuk, ‘De theorie’, worden de essays uit Lier en Lancet getoetst aan Vestdijks kritische ‘pièce de résistance’: Albert Verwey en de Idee en De glanzende kiemcel. Tot slot probeert Bekkering Vestdijks essayistiek te plaatsen in internationaal perspectief. ‘Vestdijk zou dan tot de “ideële symbolisten”, de meer bewust-wijsgerige symbolisten gerekend kunnen worden’ (p. 474). Op die manier zet Veroverde traditie ook weer aan het denken over het essay als vorm. Bekkering vertrekt in zijn inleiding van Montaigne, komt over Bacon, Lessing, Herder en Grimm tenslotte bij Benn, Adorno en Benjamin, (ook Mann, Curtius en Ernst) en plaatst Vestdijks aspiraties zo op het kruispunt van een Europese traditie.

Het resultaat roept een vernieuwde aandacht op voor het essay, deze ambivalente tekst op de scheidslijn tussen literatuur en kritiek, met zijn specifiek antithetisch denken (bij Vestdijk een ware manie), maar ook zijn mogelijkheid om in één beweging iets te denken en toch ‘de omgekeerde mogelijkheid open te laten’ (p. 59).

Ik doe deze gewetensvolle studie enigszins te kort door er niet dieper op in te gaan, maar misschien doe ik ze tegelijk toch tot haar echt komen door mijn ervaring met Vestdijk na te trekken: het is die subjectief-kritische aanzet waar het allemaal om begonnen is, en die precies, als een kiemcel, aanwezig blijft en zich ontplooit tot het centrum van het hele, voortdurend verschuivende discours over moderniteit en poëzie. Ik vergeef Vestdijk zijn donquichotterie over Ulysses, zijn willekeurige systeemdwang in verband met Mahler, Bruckner of Sibelius, zijn docerend vingertje in De Poolse Ruiter. Ik ben niet tuk op de overproductieve romancier, ik vind veel van zijn gedichten stuntelig maakwerk. Maar die voetnoten in het Rilke-opstel, die hebben me iets blijvends geleerd - iets wat er niet met zoveel woorden staat. Een dergelijke uitspraak lijkt al bijna over poëzie te gaan. Is het dan ook verwonderlijk, dat essayboeken maar dezelfde oplagen halen als dichtbundels? Het gaat om eenzelfde, beperkt publiek, dat bereid is actief mee te denken over wat achter het geschrevene lokt - iets lichtends, dat voor de niet bereidwillige lezer altijd ‘duister’ zal blijven.

Harry Bekkering, Veroverde traditie. De poëticale opvattingen van Simon Vestdijk, De Bezige Bij, Amsterdam, 1989, 578 p., fl. 69, 50; 1390 fr.