Dragelijk/Tragbar door NTGent
27 september, De Brakke Grond, Amsterdam
‘Dragelijk’ is het verhaal van Brigit (33, informatie-technologisch ingenieur, vier keer modaal salaris) allerminst. Het begint allemaal nog vol hoop: ze zit op de bank en luistert naar een plaatje van een christelijk hoorspel. De komst van de Heiland wordt gevierd, het is Kerstavond. Die nacht gaat ze uit met Véronique, naar de discotheek, waar de mannen ‘de nachtmis van zich af komen dansen, geiler en gretiger dan ooit’. Ze doet verwoede pogingen de aandacht te trekken van jongens, niet ouder dan twintig. Tevergeefs. In de ban van wraakgevoelens achtervolgt ze een jong stelletje tot in de duinen, om ze uit pure jaloezie te vermoorden. Terwijl ze toekijkt hoe de twee elkaar uitkleden en beminnen, komt ze weer bij haar verstand en rent weg. Zoals ze zelf zegt, bestaat het leven van Brigit uit ‘acuut en onveranderlijk lijden’. Alleen slaap zorgt voor verlossing. Toch heeft ze ‘geen zin om dood te gaan’. Hoe ze dat klaarspeelt, blijft echter een raadsel. Eerder is het een kwestie van geen keuze hebben: zelfs totaal afwezig leven houdt ze niet vol. Wat rest is het constateren van pijn. Aan het slot van het stuk is duidelijk dat de verlossing inderdaad niet meer komt: in plaats van mee te zingen met een plaatje van christelijke koorzangen, zingt ze haar eigen wrange commentaar op de meedogenloze vrije markt van de seksen. De psalm wordt verbasterd tot een gebroken stem van hedendaags lijden.
Dit is het universum van Michel Houellebecq, dat in veel van zijn werk terugkomt, maar al in De wereld als markt en strijd in de kern uiteen wordt gezet. Die roman vormde de basis voor deze monoloog, die vanaf de première tijdens het monologenfestival van Schauspielhaus Zürich in 2001, een hit was. Houellebecqs commentaar op seksualiteit in een moderne kapitalistische samenleving is even wrang als eendimensionaal. Wie lelijk is, is veroordeeld tot masturbatie en eenzaamheid. Zowel de economische als de seksuele vrije markt zorgen voor verpaupering. Zo ook het lot van Brigit, die al sinds haar puberteit rondloopt met een pijnlijke wond van frustratie, omdat haar leeftijdgenoten wél de aandacht van jongens wisten te trekken. Juist deze rechtlijnigheid en onontkoombaarheid maken Houellebecqs visie geschikt voor het theater. Brigit voelt zich ‘afstevenen op een catastrofe’ en is daarmee een klassiek tragisch personage, van wie het publiek het noodlot van meet af aan kent, en naar wie het juist daarom zo ademloos kan blijven kijken. De jonge Duits-Nederlandse actrice Yvon Janssen geeft haar, onder regie van Johan Simons, op meesterlijke wijze gestalte. Ze zorgt vanaf het eerste moment voor een tergende, bijna ondraaglijke spanning. Bovendien wekt ze medelijden, in al haar schaamteloze en kwetsbare pogingen opgemerkt te worden door mannen. De vergeefsheid ervan snijdt door je ziel. In alle mogelijke facetten toont ze het publiek haar radeloosheid: alsmaar zuchtend (en zichzelf dat verwijtend), bevangen door hitsigheid gevolgd door ineenstorting, of ineens als een kind zo blij in het verkeer (‘dan word ik een danser die anderen leidt’, of, als het regent, ‘zelf een druppel, en alles vervormt en vervaagt’).
Bijna achteloos geeft ze actuele waarde aan haar verhaal, bij monde van haar baas. Deze fulmineert tegen het ontbreken van een ‘alles overkoepelend plan’ - waarmee hij bedoelt: in de informatica, maar je kan er met evenveel gemak een allegorie voor onze samenleving in horen. Overal is sprake van anarchie - en dat op Kerstavond! Vroeger bij hem in het dorp was het beter... De roep om orde en gezag klinkt ook vandaag de dag door in een wereld beheerst door Tokkies en pimps, orkanen en oorlogshitsers. Even zo hard, en vanuit dezelfde mond, schalt het adagium van marktwerking, in de naam van eigen verantwoordelijkheid. Brigit heeft haar commentaar al klaar op de zichtbare gevolgen daarvan, in de vorm van reclame: ‘De aandacht voor erotiek in onze samenleving is kunstmatig. Mensen zeggen dat ze avontuur en opwinding willen, maar in feite zijn ze afgestompt’. Zelf heeft ze haar huis volstaan met spullen die alledaags menselijk contact overbodig maken. Brigit is het resultaat van een samenleving die menselijke relaties onmogelijk maakt. Ze is de stem van de eenzame medemens, en daarmee biedt ze identificatie voor sommigen en verbijstering voor anderen. Zoals alle relevante kunst beweegt tussen vereenzelviging en onbegrip. Either you love it or you hate it. En daarmee blijkt Houellebecq, met dank aan NTGent, nog altijd een goede luis in de pels van ons geweten.
Maarten Das
Yvon Janssen als Brigit
Auteursrechtelijk beschermd