Passionate. Jaargang 12

[p. 6]

[p. 7]

Het vermogen tot overleven
de louterende verhalen van Paul Auster

In augustus verschijnt de nieuwe roman Brooklyn-dwaasheid van Paul Auster (V.S., 1947) als wereldprimeur bij De Arbeiderspers. In dit nummer een fragment uit Brooklyn-dwaasheid, voorafgegaan door een inleiding op Austers werk.

Ze komen in vrijwel alle boeken van Paul Auster voor: personages die op een nulpunt belanden en zichzelf vervolgens opnieuw uitvinden. In Brooklyn-dwaasheid is dat de bijna 60-jarige Nathan Glass. Zijn vrouw heeft hem verlaten, en zijn baan als verzekeringsagent is hij kwijt. Hij heeft longkanker, maar die is in remissie en er is reden voor voorzichtig optimisme. Nu hij er echter alleen voor staat heeft hij zijn levenslust verloren, en hij besluit dat hij zijn treurige leven wil eindigen in Brooklyn, waar hij geboren is. Hij betrekt een appartement in de wijk om daar zijn laatste dagen te slijten.

Maar wat een einde moet zijn, wordt een nieuw begin. Op aandringen van zijn dochter begint hij aan een project om zijn lethargie te doorbreken: het Boek van de menselijke dwaasheid, een verzameling van blunders, dwaasheden en zinloze daden die hij in zijn leven heeft begaan, en legendarische missers van anderen. Veel pretendeert hij er niet mee, maar het helpt hem zijn stemming te verbeteren.

Een toevallige ontmoeting - een procédé dat Auster regelmatig toepast - zet vervolgens Glass' nieuwe leven in gang. In een lokale boekhandel loopt hij zijn neef Tom, die hij in zeven jaar niet gezien heeft, tegen het lijf. Tom was ooit een veelbelovende student Amerikaanse literatuur, maar hij liep vast in zijn dissertatie. Zwaar teleurgesteld legde hij zichzelf een soort boetedoening op. Hij nam een baan als taxichauffeur en leefde in een steeds groter isolement. Nu is hij een vadsige, uitgebluste dertiger geworden, constateert Glass geschokt.

Hun weerzien is nog maar de eerste speling van het lot die Auster de lezer voorschotelt in Brooklyn-dwaasheid. Allerlei verhalen, vertakkingen en zijsprongen lopen door elkaar heen, verder navertellen is vrijwel ondoenlijk. Waar het om gaat is dat er een reeks typische Auster-personages opgevoerd wordt. Harry Brightman, de eigenaar van de boekhandel, een flamboyante nicht met een criminele achtergrond als zwendelaar in de kunstwereld, die een nieuw verleden voor zichzelf heeft verzonnen. Zijn partner Gordon Dwyer, een middelmatige kunstenaar die een competent vervalser blijkt wanneer de schilder overlijdt waarop Brightmans galerie drijft. Toms verdwenen zuster Aurora, die in de seksindustrie belandt, totdat ze verkracht wordt op een filmset, waarna ze trouwt met een fundamentalistische christen. Allemaal zijn het mensen met een leven dat vroeg of laat totaal veranderd is.

Voor hij het beseft bevindt Nathan Glass zich in een explosief verhaal waarin hij zelf een hoofdrol speelt. Er is geen tijd meer voor mijmeringen over zijn mislukte verleden. Hij wordt geconfronteerd met levengevaarlijke criminelen, uitzinnige travestieten, een halsstarrig zwijgend kind, en zwangere vrouwen. Het boort onvermoede krachten in hem aan, en bij zijn neef Tom gebeurt hetzelfde. Het resultaat is dat hij begrip krijgt voor de menselijke soort, bewondering zelfs, en dat voor iemand die een in zelfhaat gedrenkte, stille dood dreigde te sterven.

Iets half menselijks

De absurditeit, aldus Paul Auster, heeft een louterende werking. Confronteer iemand met iets onverwachts, iets ontregelends, en hij wordt gedwongen zijn eigen identiteit ter discussie te stellen. Geen betere manier om ingesleten ideeën over wie je bent of waartoe je in staat bent overhoop te halen. In een van Austers beste romans, The book of illusions (2002), overkomt hoofdpersoon David Zimmer het onvoorstelbare. Nadat zijn vrouw en twee kinderen zijn omgekomen bij een vliegtuigongeluk belandt hij in een diepe depressie. Hij werkt zichzelf eruit door een

[p. 8]

studie te schrijven over het werk van de bijna vergeten Hector Mann, een komiek uit het tijdperk van de stomme film die in 1929 plotseling verdwenen is. Totdat Zimmer een brief krijgt van Manns vrouw: Hector leeft nog, in totale afzondering, en hij is altijd doorgegaan met films opnemen. Mann wil graag de schrijver ontmoeten die zo'n inzichtrijke studie over hem geschreven heeft.

Zimmer aarzelt. Waarschijnlijk wil iemand een krankzinnige practical joke met hem uithalen. Bovendien is hij bang. Hij is een kluizenaar geworden, iemand die de klappen die het leven hem uitdeelde nauwelijks heeft overleefd. ‘Ik wist niet wie ik was, en ik wist niet wat ik wilde, en totdat ik een manier vond om weer met andere mensen samen te leven, zou ik blijven wat ik was: iets half menselijks.’ Hij onderneemt de reis naar Manns schuilplaats, het begin van een duizelingwekkende ontdekkingstocht naar het leven van Hector Mann, diens rol als kunstenaar en, inderdaad, de betrekkelijkheid van het begrip identiteit, inclusief die van Zimmer zelf. De afwikkeling, al is die dubbelzinnig, kan gezien worden als een pleidooi voor de helende werking van kunst op mensenlevens.

Verzonnen

Niet dat het in Austers werk altijd goed afloopt met zijn personages, wanneer ze zich overgeven aan de bizarre spelingen van de natuur. De hoofdrolspeler uit The music of chance (1990), Nashe, vindt tijdelijk orde in zijn chaotische bestaan. Diep in de schulden bouwt hij, tegen betaling, een enorme muur voor twee excentrieke miljonairs. Op de dag dat zijn werk erop zit slaat de willekeur toe: op de snelweg rijdt hij verblind door koplampen in op een tegenligger. In Mr. Vertigo (1994) lijkt Walt de wetten van de zwaartekracht eenmaal te veel te tarten. Hij heeft ooit van de mysterieuze figuur Master Yehudi geleerd te vliegen. Hij kijkt terug op hun dagen als rondtrekkende attractie. Nu is hij versleten, en in de huidige tijd is er geen plek meer voor ouderwetse magiërs. Nog één keer wil hij proberen te vliegen. ‘We hebben het allemaal in ons (...) Je moet leren niet langer jezelf te zijn (...) Je sluit je ogen; je spreidt je armen; je laat jezelf verdwijnen.’ Hoe dat afloopt voor de inmiddels bejaarde Walt laat zich raden.

De wereld biedt ongekende mogelijkheden, maar uiteindelijk staat hij onverschillig tegenover het lot van het individu. Austers personages en verhaallijnen staan altijd in dienst van dit gegeven, en dat geeft zijn werk iets geconstrueerds. Hij is in de eerste plaats een ideeënschrijver, iemand die eerder past in een Europese literaire traditie (Kafka's absurdisme, Camus' existentialisme) dan de Amerikaanse, die over het algemeen minder intellectueel is. Het zou Austers grote populariteit in Europa mede kunnen verklaren. Daarbij is de betrekkelijkheid van (persoonlijke) geschiedenis in zijn werk, en de obsessie met reizen en opnieuw beginnen, wel iets typisch Amerikaans.

Auster doet weinig moeite de gemaaktheid van zijn personages te verbergen. Ze heten Black of White, Auster of Trause, of hij voert een kluizenaar op genaamd Zimmer. Ze zijn vooral de spreekbuis van zijn ideeën. Ze zijn verzonnen door Auster, of hij laat ze verzinnen door zijn personages, die opvallend vaak schrijver zijn. In Oracle night (2003) is dat Sidney Orr, die een verhaal schrijft over Nick Bowen, die een vriend helpt een archief in een bunker op orde te brengen. Bowen sluit zichzelf per ongeluk op en heeft geen mogelijkheid de buitenwereld te alarmeren. Op dit bloedstollende moment krijgt Orr een writer's block, en het verhaal stopt simpelweg. In The New York Trilogy voert Auster een schrijver op die aangezien wordt voor de privé-detective Paul Auster, waarna hij diens rol op zich neemt en de opdracht krijgt een verwarde filosoof te schaduwen. Op zoek naar een nieuwe taal om de gefragmenteerde wereld te ordenen, wandelt de filosoof door New York, waarbij zijn routes de letters vormen van een geheimzinnige boodschap. De schrijver raakt zo verward dat hij de echte Paul Auster opzoekt, maar die blijkt geen detective maar een collega-schrijver te zijn. De drie korte romans zitten vol dergelijke dubbele bodems en spiegeleffecten, alle in dienst van het spel dat Auster speelt om zijn thematiek steeds nieuwe verschijningsvormen te geven.

Verhalen

Het zijn slechts verhalen, constructies, die Auster vertelt, en hij laat ze in zijn romans soms zozeer met elkaar verstrengeld raken dat je als lezer de draad kwijtraakt, of hij laat de losse eindjes juist voor wat ze zijn. Het is een riskante werkwijze, en in Austers minder geslaagde boeken doet de kunstmatigheid van zijn werk afbreuk aan de effectiviteit ervan. Helaas gebeurt dat ook in Brooklyn-dwaasheid, waarin veelbelovende verhaalelementen doodlopen, en waarin hoofdpersoon Glass zich ineens wel erg ongeloofwaardig ontpopt als een hardboiled politieman a la Raymond Chandler. Juist dan valt Austers matige, nogal houterige schrijfstijl op, en zijn verre van levensechte dialogen.

Toch is hij een verteller die zijn lezer verleidt. Zijn verhalen zijn kleurrijk, spannend en het verteltempo is hoog. Hij kiest vaak populaire genres om zijn ideeën in te verwoorden. The New York Trilogy, het boek waarmee hij in 1986 doorbrak, bestaat uit drie metafysische detectiveromans. In the country of last things (1987) is een sciencefictionverhaal. Mr. Vertigo is een typische avonturenroman in de geest van Gulliver's travels en Oliver Twist. The book of illusions en Brooklyn-dwaasheid bevatten film noir elementen.

Ondanks deze uiterlijke verschillen heb je bij Auster, net als bij de meeste grote schrijvers, het gevoel dat hij één lang boek schrijft. Zijn preoccupaties met toeval, identiteit en het menselijk vermogen tot overleven, schemeren zo sterk door zijn verhalen heen dat ze een geheel worden. Het verhaal is de vorm waarin hij zijn uiteindelijk humanistische levensvisie verpakt, elke keer weer anders, elke keer hetzelfde. Het einde van Brooklyn-dwaasheid, los van de afwikkeling van het plot, is daar een mooi voorbeeld van. Nathan Glass is na alle avonturen die hij heeft beleefd weer in de menselijke waardigheid gaan geloven. Hij heeft gezien hoe mensen in staat zijn hun leven steeds opnieuw uit te vinden, hoe diep ze ook gevallen zijn. Hemzelf is dat ook gelukt. Hij besluit een bedrijfje te beginnen dat in opdracht boeken uitgeeft over gewone mensen die gestorven zijn, om hun levensgeschiedenissen te redden voor overgebleven familieleden.

Het zijn maar verhalen, lijkt Auster te zeggen, maar ze moeten steeds weer verteld worden om ons aan onze menselijkheid te herinneren.

Erik Brus

> Brooklyn-dwaasheid (fragment)