Passionate. Jaargang 10

[p. 40]

De allusies van The Matrix
Christian Jongeneel

In november komt het derde deel van de Matrix-trilogie in de bioscoop. Het zal ongetwijfeld weer een enorme hit worden. The Matrix is namelijk zo'n filmserie die een vaste schare fans om zich heen verzamelt, net als de eerste Star Wars trilogie. Dat komt omdat The Matrix onder een oppervlak van snelle actie en digitale effecten een diepere lading met zich meebrengt die appelleert aan religieuze thema's en gevoelens.

Het tweede deel, The Matrix Reloaded, werd verboden in Egypte. Het hoofd van de censuur, Madkour Thabit, had daar een duidelijke reden voor, die haarscherp de diepere laag van de film blootlegde: ‘Ondanks de hoogstaande technologie en fabelachtige effecten van de film behandelt hij expliciet het vraagstuk van bestaan en schepping in verband met de drie religies die wij respecteren en waarin wij geloven. De film gaat over de Schepper en zijn schepselen en over dwang en de vrije wil.’

De eerste Matrix-film haalde de Egyptische bioscopen nog wel, maar kwam onder vuur te liggen van fundamentalisten, die er een pleidooi voor het zionisme in ontwaarden. Dat was begrijpelijk, maar ook nogal kortzichtig, omdat het ‘Zion’ uit de film een symbolische naam is, die niks te maken heeft met het huidige Israël (hoewel Zion in de bijbel wel degelijk staat voor Jeruzalem, meestal in de zin van het paradijselijke ‘nieuwe Jeruzalem’, dat zal ontstaan aan het einde der tijden).

In The Matrix is Zion een stad diep in de aarde waar de laatste vrije mensen wonen. Alle andere mensen worden gekweekt om als energievoorziening te dienen voor de computers en robots die over de aarde heersen. De hersenen van deze mensen zijn aangesloten op een computersysteem dat The Matrix heet. Omdat alle prikkels in hun hersenen door The Matrix aangestuurd worden, leven zij in een schijnwereld. Allemaal denken ze vrijelijk beslissingen te nemen en hun leven te leiden, maar in werkelijkheid

[p. 41]

Neo in The Matrix Reloaded

zijn ze slaven van de machine.

Soms zijn er echter mensen die gaan twijfelen aan de realiteit van hun bestaan. Zo iemand is Neo, de held van de films. In een sequentie die geïnspireerd is op Alice in Wonderland (‘volg het witte konijn’, ‘neem deze pil’) wordt in deel één Neo uit zijn droomwereld bevrijd door Morpheus. Die laatste naam is geen toeval. In de Griekse mythologie was Morpheus de god van de slaap, die zich in mensengedaante voordeed in dromen.

Morpheus neemt Neo mee in een troosteloze onderwereld, die wacht op bevrijding. In het eerste deel blijft Zion nog buiten zicht. De echte actie speelt zich af op het onderaardse schip van Morpheus, de Nebukadnezar - opnieuw een verwijzing naar de droomwereld. Nebukadnezar (605-562 voor Christus) was de Babylonische koning die het volk Israël in ballingschap afvoerde.

Volgens het bijbelboek Daniel droomde de koning over een imposant standbeeld met een hoofd van goud, torso van zilver, dijen van brons, benen van ijzer en voeten van klei. Een steen rolde van een heuvel af tegen de voeten van het beeld, dat onmiddellijk omviel. De steen groeide uit tot een berg die de hele aarde bedekte. De profeet Daniel legde aan Nebukadnezar uit wat deze droom betekende: alle koninkrijken van de aarde, hoe prachtig ook op het eerste gezicht, hebben een zwak fundament. Iemand zal deze koninkrijken omverwerpen en dan breekt het koninkrijk van God aan, ofwel de berg Zion zoals de Psalmen het noemen.

Wegbereider

Op dat moment in de film is natuurlijk al lang duidelijk dat Neo (een anagram van the One, de uitverkorene) de held is die de ontmanteling van de matrix gaat bewerkstelligen. Maar een rechttoe rechtaan gevecht wordt het niet - geen simpele held die het gelijk aan zijn zijde heeft en met grof geweld ten strijd trekt. In plaats daarvan hebben de bedenkers/regisseurs van

[p. 42]

Trinity in The Matrix Reloaded

The Matrix, de gebroeders Andy en Larry Wachowski, gekozen voor een benadering van het heldendom die ontleend is aan de theorieën van psycholoog Carl Jung. Neo moet eerst een aantal fases doorlopen voor hij waarlijk een messias kan worden.

Ten eerste moet hij zijn twijfel overwinnen of hij werkelijk de uitverkorene is. Morpheus, in zijn rol van Johannes de Doper, is degene die dit verkondigt. Die rol is overigens opmerkelijk. In de meeste films is degene die de held op zijn roeping wijst een oude, wijze man, vaak met oosterse trekken, die Zenachtige waarheden verkondigt als ‘voel de kracht in jezelf’. Star Wars, dat een meer panreligieuze aanpak volgde maar ook op het werk van Jung gebaseerd was, is hier een duidelijk voorbeeld van. Overigens is een cruciale scène in deel één van The Matrix letterlijk gekopieerd uit de derde Star Wars film (voor de liefhebbers: het gaat om de scène waarin Neo en Trinity aan een liftkabel ontsnappen, op precies dezelfde manier waarop Luke en Leia aan Jabba the Hutt ontsnappen in Return of the Jedi).

De Wachowski's hebben gekozen voor een benadering die dichter bij het Nieuwe Testament blijft, met een actieve verkondiger in de persoon van Morpheus, die in het tweede deel zelfs trekjes van een volksmenner krijgt, als hij de bevolking van Zion toespreekt dat de messias gekomen is en dat de finale strijd tegen het kwaad is aangebroken.

De verhouding tussen Morpheus en Neo laat zich overigens ook op een andere manier uitleggen. Morpheus wordt door zijn bemanningsleden, die hij uit de matrix bevrijd heeft en zo een nieuw leven geschonken, aangeduid als ‘een soort vader’. De drie-eenheid met Morpheus als vader en Neo als zoon wordt in deze theorie gecompleteerd door Trinity, het voornaamste vrouwelijke karakter in de films. De Wachowski's geven door Morpheus' vaderrol en Trinity's naam voeding aan deze hypothese, maar de rolverdeling binnen het drietal verschilt te zeer van de bijbelse drie-eenheid. In die laatste is immers de Vader de

[p. 43]

hoogste autoriteit, terwijl in The Matrix die rol niet is weggelegd voor Morpheus maar voor Neo. Ook valt Trinity moeilijk te plaatsen als Heilige Geest, dus veel meer dan een dwaalspoor is deze theorie niet.

Orakel

De volgende etappe is de bevestiging van Neo's roeping. Die moet komen van een orakel, dat zich in de matrix bevindt (en de gedaante heeft van een gezellige, koekjesbakkende grootmoeder). Neo moet zijn hersenen dus opnieuw laten inpluggen, ditmaal echter via apparatuur aan boord van de Nebukadnezar. In de wachtkamer van het orakel zitten enkele kinderen, allemaal messiassen in spe, in traditionele klederdrachten van verschillende culturen - vermoedelijk een manier om te zeggen dat iedere cultuur zijn eigen aanspraken heeft.

Hier komt alsnog een beetje Zen om de hoek kijken. Een als boeddhistische monnik gekleed kind zit een lepel te buigen. Gevraagd hoe hij dat doet, antwoordt het kind aan Neo: ‘Daar gaat het niet om. Er is geen lepel.’ Het is iets waar de kijkers naar de film al moeite mee hebben, laat staan iemand die volkomen overtuigend in een schijnwereld ondergedompeld wordt. In de wereld van de matrix kan iemand met een werkelijk vrije wil de illusiewereld naar zijn hand zetten. Maar dan moet hij wel bereid en in staat zijn in die vrije wil te geloven. Anders gezegd: de vrije wil schept zichzelf.

De laatste fase die Neo moet doorlopen is zijn opstanding uit de doden. Dat moment komt als hij door de ordepolitie van de matrix wordt neergeschoten. Met een uiterste wilsinspanning overtuigt Neo zichzelf ervan dat al die kogels een illusie zijn, daarbij overigens geholpen door een voorzichtige Doornroosje-kus van Trinity. Op dat moment heeft hij niet alleen zijn angst voor de dood overwonnen, maar heeft hij binnen de matrix ook bovennatuurlijke krachten verworven. Hij kan bijvoorbeeld vliegen, omdat hij weet dat de zwaartekracht die aan hem trekt niet reëel is. Dan pas kan hij zich vol overtuiging kwijten van zijn taak om de mensheid te verlossen.

Aan die dood en opstanding gaat uiteraard verraad vooraf. Cypher, een van de bemanningsleden van de Nebukadnezar, handelt niet uit slechtheid of winstbejag, zoals de meest filmverraders, maar uit hetzelfde motief als Judas: teleurstelling. Cypher wil weg uit de troosteloze werkelijkheid, terug naar de prettige illusiewereld van de matrix, en is bereid om daarvoor de messias uit te leveren aan de machines.

Allusies

In het tweede deel van The Matrix gaat Neo op zoek naar de Schepper. Dat was een van de dingen waar de Egyptische censuur niet gerust op was. De Schepper is natuurlijk het computerprogramma dat de matrix aanstuurt, maar voor zijn schepselen is hij in feite God. Het Egyptische publiek zou makkelijk in verwarring kunnen raken en denken dat hier God als een blanke man van middelbare leeftijd neergezet werd.

Het is natuurlijk waar: de Wachowski's grijpen de gelegenheid aan om de verhouding tussen God en mens op scherp te zetten. Neo rebelleert tegen zijn Schepper, die er een calvinistische predestinatieleer op na blijkt te houden: zelfs de vrije wil maakt deel uit van een vooropgezet plan. Neo's zelfgekozen rebellie was voorzien en gepland.

Deel twee werd door de filmkritiek afgeschilderd als ‘een tussendeel’, dat veel voorbereidend werk bevat voor het slot, dat binnenkort volgt. Tussen de spectaculaire actiescènes door wordt inderdaad het nodige gezegd over lotsbeschikking en de vrije wil, zonder dat de conclusies echt helder zijn. Maar in de ontmaskering van het orakel aan het eind van dit deel zit wel degelijk ook een boodschap: de toekomst staat niet vast, de wil is niet gebonden aan kaders, zelfs niet als de Schepper het voorzien heeft. Verder leunt het tweede deel meer op technische verhaallijnen over hackers en computers, die kennelijk toch minder aanspreken dan de metafysische thema's die in het eerste deel geïntroduceerd werden.

Het derde deel gaat onvermijdelijk over de Apocalyps. Het is onverstandig om te gokken hoe de verhaallijn precies gaat lopen, maar slimme bioscoopbezoekers herlezen tevoren de Openbaringen van Johannes, want dat hebben de Wachowski-broers ongetwijfeld ook gedaan tijdens het schrijven van het script. Er zullen ongetwijfeld allusies voorbij komen, maar het tempo van de films ligt zo hoog dat je goed beslagen ten ijs moet komen, om ze allemaal op te pikken.

Wie zich op enig niveau bezig heeft gehouden met de thematiek van (schijn)werkelijkheid en vrije wil, zal aan The Matrix geen nieuwe inzichten ontlenen. De film is tenslotte gemaakt om te vermaken, niet om een discussie aan te zwengelen. Tegelijkertijd is het echter fascinerend om te zien hoe zo'n toch behoorlijk ingewikkeld theologisch en filosofisch onderwerp het leidende thema van een actiefilm kan worden. En dat het grote publiek juist daarom deze actiefilm dieper in het hart sluit dan andere actiefilms.