Passionate. Jaargang 10

(2003)– [tijdschrift] Passionate– rechtenstatus



[pagina 24]
De stem van de aarde Khalid Boudou Wat heeft de blues van Noord-Afrika bewogen de bergen en dalen van Algerije te verruilen voor volle stadions in Frankrijk, het Amsterdamse concertgebouw, of mijn cd-speler. Is het enkel de opzwepende muziek, een potpourri van oosterse en westerse stijlen? Of is het de combinatie van de muziekmelange en de onopgesmukte teksten die de moderne Raï tot een feest van herkenning maakt voor het kind van een Maghrebijnse migrant? In 1930 komen verschillende muziekelementen samen in de stijl Wahrani, een traditionele vorm van de Raï. De naam is ontsproten aan de stad Wahran (Oran) in het westen van Algerije. De stad staat bekend om zijn bruisende leven en wordt daarom ook wel ‘klein Parijs’ genoemd. Wahrani wordt voornamelijk gezongen door de cheiga. Cheiga betekent wijze vrouw. Iemand aan wie je raad vraagt en die familie-of burenruzies sust. Maar ook ouwe vrijsters worden cheiga genoemd. De levende legende Cheiga Rimitti is de grootmoeder van de Raï. In 1936 brengt ze haar eerste cassette uit. Ze is inmiddels 81 jaar oud en staat nog altijd vrolijk op de bühne. De Wahrani-teksten zijn een mengeling van poëtische frasen en straattaal. Ze gaan over feesten, vrijheid, liefde en seks. Veel teksten van cheiga's of fragmenten daaruit worden nog altijd gebruikt door de Raï-artiesten van vandaag. Omstreeks 1962 blaast Massoud Bellemou, geschoold in Spaanse muziek, letterlijk een nieuwe wind door de Raï. Hij wordt gezien als de eerste popraï-artiest. Bellemou vervangt de fluit van rozenhout, die een bezwerende hese toon voortbrengt, door de hardere saxofoon en de trompet. Ook introduceert hij de accordeon. In 1962 wordt Algerije onafhankelijk. Veel clubs moeten dan de deuren sluiten en daarmee verdwijnt de Raï naar de bruiloften, de vuile cassettemarkt, en achter de sluier van de cabarets.
Vrijheid Raï betekent: mijn mening. Een wil, een plan, raad. Dat laatste kunnen de Marokkaanse jongetjes weten. Uit de mond van hun lieve moeder klinkt immers vaak: ‘Doe nou eens de raï van je vader!’ Vrij vertaald: ‘Luister nou eens naar de raad van je pa, klootviool!’ Maar ook wordt het woord Raï gebruikt als kreet tussen de regels door. Net zoals het aman, aman in de Turkse liederen en het niet weg te denken oh yeah in
[pagina 25]
de Engelstalige popliederen. Wanneer de topproducers Mohammed Magni en Rachid Baba investeren in geavanceerde studio's ondervindt de Raï een ware revolutie. De beide heren zijn liefhebbers van westerse stijlen zoals rock, disco en funk. Deze invloed gebruiken zij om de Raï te versterken. De synthesizer, elektrische gitaar en de drumcomputer zijn vanaf dat moment dominant in de muziek aanwezig. Gehuld in dit nieuwe jasje worden de stemmen van grote artiesten als Cheb Khaled en het duo Sahroui&Fadela gelanceerd. Dit is ook het moment dat werkelijk de overdracht plaatsvindt van de Raï. De cheiga verdwijnt naar de achtergrond en de cheb neemt haar plaats in. Cheb betekent: jong, nieuw, fris. Zo klinkt hun muziek ook; de Arabische toonladder en de Noord-Afrikaanse ritmecombinatie van drums-darbuka-basgitaar vormen de basis. De indringende Arabische zang, en de weemoedige en meeslepende toetsenmelodieën voeren altijd de boventoon. Maar de nieuwe Raï is doorspekt met reggae, funk, rock, rhythm & blues, latin, noem maar op. Zelfs de wals doet mee. De teksten van de nieuwe Raï zijn in het straatarabisch van west Algerije en zijn doorspekt met Frans en klassiek Arabisch. In tegenstelling tot de Kabyliaanse (gezongen in het berberdialect van Algerije) bevatten deze teksten doorgaans geen politieke boodschap. Ze zijn zoals de rock 'n roll was, een schreeuw van de jongeren om meer vrijheid van het individu, liefde en tegen de beklemming van de sociale controle.
Verboden liefde De popraïsong is van oorsprong niet meer dan een pakkend refrein waaromheen de oraal overgedragen poëzie van de cheiga's gezongen wordt Deze compositievorm zie je terug in het nummer ‘Didi’ waarmee Khaled doorbrak. Om het ‘didi, didi’ (‘neem mee, neem mee’) heen wordt gezongen over bergen die omarmen en een zee die geluk opslokt. Alles kan en is vrij interpreteerbaar. Het gaat om het refrein en de pakkende melodie. Dat verklaart ook het internationale succes van zulke nummers. Ook in China zingen ze makkelijk Didi. Smeekbedes voor gestorven heiligen komen ook vaak terug in de eerste popraïsongs. Ook dit naar voorbeeld van de cheiga's. De sidi (heer) wordt om steun en liefde gevraagd:
[pagina 26]
Sidi Elhouari, geef me vertrouwen. Sidi Elbachir, geef me raad. Sidi Mansour, geef me geld. Sidi Bel Abbes, geef me klompen. Geleidelijk aan scherpt de cheb zijn taal, ontdoet haar van metaforen. Daar waar hij voorheen zong over rood water dat door slingerende beekjes stroomt, en over dadels die van de boom geplukt worden, zingt hij nu over wijn en verboden liefde. Sommige Raïzangers doen er alles aan om te choqueren: Barman, barman. Serveer, serveer. Laat me mijzelf bezatten. Ik heb een probleem. Het meisje waar ik al mijn zinnen op heb gezet, is getrouwd. Voor die Nederlander, die op Koninginnedag vierentwintig uur aan het bierinfuus ligt, is bovenstaande tekst niet echt schokkend. Maar half jaren tachtig deed de song van de toen immens populaire Raïartiest Cheb Zahouani veel stof opwaaien. Cheb Zahouani was een artiest die het niet van zijn goede muziek of van zijn vocale kwaliteiten moest hebben. Maar met dergelijke teksten wist hij de aandacht op zich te richten.
Verscheurd land Begin jaren negentig, wanneer de burgeroorlog in Algerije nog hevig woedt, worden bekende zangers en producers vermoord. Onder hen de publiekslieveling Cheb Hasni. Hij heeft menig meisjeshart op hol doen slaan met hoofdzakelijk bewerkte covers van Julio Iglesias. Ook producer Rachid Baba wordt gedood. Het hart van de Raï wordt verbannen naar Frankrijk en de cheb zoekt zorgvuldiger naar zijn woorden. Alles wat maar enigszins insinueert politiek te zijn, wordt vermeden. En wanneer in interviews politiek ter sprake komt, toveren de chebs een alles verhullende glimlach op hun gezichten en ontwijken dergelijke vragen. Heimwee en de verscheurdheid van de migrant zijn dan de belangrijkste thema's in de verdreven muziek. In een documentaire vertelt Raïzanger en songwriter Cheb Mami: ‘Het podium is de enige plaats waar ik honderd procent happy ben; voor de rest slinger ik maar wat heen en weer.’ Cheb Mami zingt een wat meer gevoelige vorm van Raï dan zijn collega Khaled. Het is de Raï van Saïda, de geboorteplaats van Mami. Deze Raïvorm wordt ook wel trab genoemd. Oftewel: de Rai van de aarde, de Raï van de gewone man. Mami zingt in zijn eerste Franstalige Raïsong het volgende:
[pagina 27]
Op een dag was er geen liefde en ging hij weg. Om een kijkje te nemen aan de andere kant. In een stad waar geen kamer was om te settelen. Hij is een eenzame reiziger en zingt over de aarde. Dit nummer laat horen hoe de chebs leven. Vaak alleen en altijd op reis. De cheb beseft ook dat hij de schreeuw van de chebab is, van de jongeren. In straatinterviews met Algerijnse en Franse tv-stations smeekt de Algerijnse jeugd de twee populairste artiesten, Khaled en Mami, hun stem te gebruiken tegen de burgeroorlog in hun land. ‘Zing iets voor Algerije! Zing wat voor Wahran! Zing iets voor ons!’ Ze worden gehoord. Op de cd Saïda van Cheb Mami staat een gecoverd nummer van een cheiga, waarin hij omkijkt: Ik voel me zo leeg, en mijn hart doet pijn. Mijn god, mijn god, wat zullen de mensen zeggen. Mijn god, mijn god, wat zullen de mensen denken. Ik heb ze verlaten en ben alleen op pad gegaan. De weg naar Saïda is lang, en de reis is zo duur. Op zijn beurt zingt Khaled op de cd Sahra, grotendeels geproduceerd door Don Was (werkt o.a. met Elton John), naast het populaire ‘Aicha’ een aantal nummers met een boodschap. Over zijn Wahran: Wahran, je bent aan het afkavelen; belangrijke mensen zijn weggegaan. En in het nummer ‘Lillah’: Algerije, bloem in mijn ziel; waar ooit de mensen rustig leefden met hun deuren wijd open. Waar zijn die mooie dagen. Nu staan er wachters voor de deur. Er is zon, maar we leven in de mist. Korte tijd later zingt Mami op de cd Meli Meli het nummer ‘Bledi’ (‘Mijn land’) waarin hij hartstochtelijk de liefde voor zijn verscheurde land bezingt. Wie wel eens een concert beleefd heeft van deze man en in de nevel van hasjrook om zich heen gekeken heeft, weet wat dit nummer met sommige mensen doet. Meli Meli bevat ook een tweetalig lied. ‘Azwaw’ is een van de hits van de zanger Idir, de grootste vertolker van het moderne Algerijnse berberlied. Het nieuwe ‘Azwaw’ is de eerste song die door een Arabisch en een Berbers sprekende Algerijn op cd wordt gezet. ‘Azwaw’ is een vrolijk nummer over feest
[pagina 28]
en vriendschap, maar bevat indirect ook een boodschap. Mami en Idir slaan een Berberse en Arabische hand ineen en vragen beide volkeren respect voor elkaar te hebben.
Alles kan De zeer sociaal betrokken Mami gaat verder. Hij luistert ook naar de stemmen van de jongeren in de achterwijken van Parijs en Marseille. Bekijk de rauwe Franse film La haine. Lees de romans van Paul Smail. Of neem zelf een kijkje in een wijk als Barbés, en weet hoe hard het er voor sommige Noord-Afrikaanse jongeren aan toe kan gaan. Racisme, verslaving en werkeloosheid vullen de dagen. Voor hen brengt Cheb Mami hiphop in zijn Raï. De allereerste Raï-hiphop-song van Mami op de cd Saïda zei niets over het gekruide maar rauwe leven in de achterwijken. Een goede muzikale kruisbestuiving is het nummer ‘Mama’, samen gezongen met de Amerikaanse rapster Baby Girl - wel te noemen, maar tekstueel een softie, zoals de titel doet vermoeden. Gewoon wat relatiesleur. I ran around, you ran around, so who can blame who? You're quick to point the finger, don't forget you did it too. Tralala. Van een ander kaliber zijn de hiphop-raïteksten op Meli Meli. Mami werkte hiervoor samen met grote mannen uit de Franse hiphopscene: de Algerijns-Franse rappers K-Ryme, K-mel en Imothep. ‘Parisien du Nord’ is het resultaat. Een pakkend nummer over het leven in de jungle op straat en een protest tegen elke vorm van uitsluiting. De remix van ‘Parisien du Nord’ wordt een hit in Frankrijk. De angsten pijn van menig migrantenkind wordt op een niet al te schelle toon invoelbaar gemaakt en over de dansvloer gestrooid. Ik dacht dat dit mijn land was, waarin ik zou eindigen. De werkelijkheid is dat ik er altijd buitenstaander blijf. Zoals velen raakt Sting gecharmeerd van de kolossale stem en van de mondiale mixen van Cheb Mami. Sting vraagt Mami om samenwerking. ‘Desert Rose’ wordt opgenomen. Wellicht ziet een cynicus hierin de macht van de onderdrukker die het exotisme voor eigenbelang exploiteert. Maar Raï kent nu eenmaal weinig grenzen en heeft geen behoefte aan cynici. Raï is als het virtuoze taalspel van schrijver Abdelkader Benali. De hele wereld komt samen tot de magische handen van de goochelaar en die laat er geen korreltje van door zijn vingers glippen. Zo is de trab. Zo is de Raï. Alles mag, alles kan. Ook de woestijnroos van Sting. ‘Desert rose’ wordt een hit en Cheb Mami krijgt wat hij verdient. Hij tourt met Sting de wereld over en krijgt internationaal succes. Dat hij het allemaal waard is, bewijst de laatste cd van de grootste Raïmuzikant Dellai is namelijk een groot hart vol verliefdheid, onbegrip, vriendschap, vaderlandsliefde en sociale betrokkenheid. Met daarop tekst van Aznavour, producties van Nile Rodgers, arrangementen van Nitin Sawhney en de stemmen van Sting en Ziggy Marley. De aarde is klein, maar groot genoeg voor de Cheb om voor altijd onderweg te zijn.