Passionate. Jaargang 8

[p. 20]

Blow out your brains
Michael Persson

De bibliothecaresse is nog driftiger dan gewoonlijk en probeert wapperend met haar handen en met overslaande stem de zwerm Marokkaanse jochies van de internetcomputers weg te houden. In de leeszaal verscheurt een oude man pontificaal een Arabische krant. Overal argusogen. Het is al een paar weken zo. Ik loop de trappen op richting de boeken, die zich tenminste normaal gedragen.

Boeken zijn praktisch gezien vrij waardeloze voorwerpen, alle titels ten spijt die het tegendeel beweren: hoe je profvoetballer kunt worden, hoe je snel rijk kunt worden, hoe je alle vrouwen kunt versieren die je pad kruisen. Dat soort dingen kun je beter gewoon doen, in plaats van erover te lezen.

Wat ik wel erg handig vind aan boeken is de geruststellende werking die ervan uit gaat. Dan heb ik het niet over individuele exemplaren maar over boeken in groepsverband. Boeken met leren ruggen in houten kasten, die werken het best. Of het nou Das Kapital is, De duivelsverzen, een boek van Brusselmans of een ander opruiend geschrift: met een leren kaft eromheen, tussen wat soortgenoten, zien ze er heel geruststellend uit. Ik zag een tijdje terug een oude foto van een boekhandel in Londen na een bombardement; op de puinhopen staan de kasten nog vrij onaangedaan overeind. Voor de kasten staan mannen zoals mannen altijd voor boekenkasten staan: voorovergebogen, met een enigszins naar rechts gekanteld hoofd om de teksten op de ruggen te kunnen lezen. De beschaving blijft overeind, maak je om ons geen zorgen, zeggen de boeken.

Maar nu ik in de bieb voor de kasten sta valt het me ineens op dat de rijtjes op de planken niet zo onaangetast zijn als ik gedacht had. Er vallen natuurlijk altijd wel gaten in de gelederen, gezellige doorkijkjes naar het meisje in het volgende gangpad, maar nu zijn de gaten groter dan normaal, en op ongebruikelijke plekken. Oorlog en vrede van Tolstoj: beide eerste delen zijn weg. Misdaad en straf: ook verdwenen. Kipling: kwijt (die van Junglebook, maar ook die van When you're wounded and left/ On Afghanistan's plains/ And the women come out/ To cut up your remains/ then roll on your rifle/ and blow out your brains/ And go to your Gawd/ Like a soldier). Zowat het gehele oeuvre van Camus: spoorloos. Ook leegte bij Sartre.

Het lijkt erop dat de mensen op zoek zijn gegaan naar inzicht in de nieuwe wereldorde en dat lezende mensen dat inzicht vooral denken te vinden bij de oude Russen en de Franse existentialisten. Videokijkers zouden bij James Bond te rade kunnen gaan. Radioluisteraars moeten het doen met ‘Imagine’ dat al wekenlang frequent door de ether vliegt.

Mooie klassiekers natuurlijk, en ze zullen eeuwenlang leesbaar en luisterbaar blijven vanwege de universele waarheid die op een bepaald basisniveau

[p. 21]

in de teksten te vinden is. Maar tegelijkertijd zijn het werken die toch overduidelijk bij een bepaalde tijd horen. Tolstoj nam de Krimoorlog als aanleiding voor zijn boek, Kipling had het over een jammerlijke Engelse veldtocht in 1840, Camus reageerde op de Tweede Wereldoorlog, Lennon hoort thuis in de jaren zeventig.

Dus nu is het wachten op de boeken van deze tijd. Commentatoren en deskundigen hebben massaal verklaard dat op 11 september de eenentwintigste eeuw begonnen is; ik wacht dus op de bijbehorende literaire stroming. Natuurlijk sluimerden er al ontwikkelingen die we nu, met terugwerkende kracht als voorbodes kunnen zien van de huidige onrust: zo bestond het begrip ‘botsing der beschavingen’ vijf jaar geleden al en zijn de woorden ‘multicultureel drama’ vorig jaar al ettelijke keren gevallen. Alleen wist niemand toen nog wat hij ermee aan moest. Nu valt het allemaal op zijn plaats, en hoewel dat voor een zure bibliothecaresse een rechtsere plaats is dan voor een kennis van me die nog begrip kon opbrengen voor de feestende jongeren in Ede, vinden beide dat er een nieuw conflict aan de oppervlakte gekomen is, en dat de wereld er anders uitziet dan voorheen.

Dus was de aanslag op de WTC-torens wat in de wetenschap een paradigmaverandering heet: door toedoen van nieuwe, onrustbarende feiten stort een al lang bestaande, algemeen aanvaarde en dus geruststellende theorie vrij plotseling als een kaartenhuis in elkaar. Copernicus veroorzaakte zo'n revolutie door de ontdekking dat de aarde om de zon draait en niet andersom, en Darwin deed het met zijn evolutietheorie, maar ook iemand als Wegener stond aan de wieg van een nieuw paradigma toen hij ontdekte dat de continenten bewegen.

Zuur voor de wetenschappers die net tijdens zo'n omwenteling de laatste hand leggen aan hun levenswerk, dat nog op het vorige paradigma gebaseerd is. Dat is in één klap achterhaald. Zo is het ook pech voor de schrijver die op 11 september bezig was aan een hyperindividueel boek over de minuscule luxeproblemen van bijvoorbeeld een dertigjarige yup die niet kan kiezen tussen twee banen of drie vrouwen, om maar wat te noemen. Ook passé. Maar voor schrijvers die nog moeten beginnen is de wereld een appetijtelijke witte bladzijde.

Nog geen idee hoe die nieuwe stroming eruit gaat zien, en het zal nog wel een paar jaar gaan duren voordat er zich iets uitkristalliseert. Haast is niet nodig: de nieuwe wereld blijft echt nog wel een paar decennia bestaan. Vul ze op, die leemten in de bibliotheek. Totdat er weer van die geruststellende rijtjes zijn ontstaan.