Passionate. Jaargang 8

[p. 12]

Words fail
Mathijs Deen

Literatuur in de beeldcultuur, kunnen die uitersten samengaan? Moet dat, hoe werkt het en zijn de tegenstellingen wel zo groot? vroeg organisatrice Vrouwkje Tuinman zich af op de avond van 22 september jl. in Tivoli, Utrecht. En daarmee was onder de naam Beeldspraak een avondje geopend met film en video in combinatie met als literatuur bedoelde woorden.

Al gauw begon een film over gedichten van Paul van Ostaijen. En gaandeweg werd duidelijk: zo werkt het in ieder geval niet.

Voorbeeld: Van Ostaijens ‘Alpenjagerslied’. Dat is een gedicht over mannen die bij ‘de winkel van Hinderickx en Winderickx’ in het voorbijgaan voor elkaar de hoge hoed afnemen. Wat deed de Ostaijen-film? Een acteurstem zei de woorden en de film toonde ondertussen mannen die in het voorbijgaan voor elkaar de hoge hoed afnemen. En toen was het alweer bijna afgelopen.

Niemand wijzer geworden, niks gebeurd, niets gewonnen. Waarom niet? Omdat zoiets eigenlijk overbodig is.

Paul van Ostaijen schreef aan dit gedicht tot het af was. Toen kon het op eigen benen staan en doen wat literatuur voor de liefhebber kan doen: ruimte bieden. Klank en betekenis van de woorden leggen combinaties die de lezer kunnen raken, bijvoorbeeld omdat hij ze uit zichzelf niet had gelegd. Het gedicht neemt luiken voor een venster weg, zet ramen open en laat een wereld binnen.

En wat doet de filmmaker? Die doet het enige wat overbodig is, namelijk laten zien wat in het gedicht al gezegd is. Hij voegt dus niets toe, hij beperkt alleen maar. Hij leidt de aandacht weg van het gedicht. Hij gaat met zijn hoge hoed voor het uitzicht zitten, een doodzonde in de bioscoop.

Quasi-diepzinnig

Ik moest denken aan een scène uit De Poolse bruid. (Ook vanwege de winkel van Hinderickx en Winderickx? De actrice uit de film heet Hendrickx.) De Poolse bruid vertelt de lotgevallen van een onme-dedeelzame Groninger en zijn stille Poolse vriendin die er samen in zwaarmoedige afzondering het zwijgen toe doen.

In de film komt een scène voor waarin het zuchten van de boer, het suizen van de wind en het piepen van de wadvogels even moeten wijken voor muziek. We horen Ede Staal zijn lied ‘'t Hogelaand’ zingen ('t Is de lucht achter Oethoezen, 't Is 't torentje van

[p. 13]

Spiek, 't Is de weg van Lains noar Klooster, En deur Westpolder langs de diek, etc. etc.). En wat krijgen we te zien? De film toont een quasi-diepzinnig zicht op een dorpje (kerktoren en daken, ingesloten door geploegd polderland, zware lucht erboven) en meer van dergelijke één op één met de liedtekst corresponderende beelden.

Waarom toch? Wat wilde regisseur Traïdia? Wat moest het publiek ervaren? Herkenning? Zoiets als: moet je kijken! Zingt Ede Staal net over een dorpje met een torentje en kijk dan, kijk dan! Een dorpje met een torentje! Verdraaid! Die is goed! Nooit was Ontdek je Plekje zo raak geweest.

Dat de beelden verder niets met het verhaal te maken hadden, werd hem niet aangerekend. Je moet nu eenmaal niet te hard door fijne muziek heen denken en bovendien: een pauzefilmpje binnen de hoofdfilm waarin je kan gaan verzitten en snuiten omdat het verhaal toch even stil ligt, is voor het publiek best fijn.

Onverwachte combinaties

Het klinkt misschien wat streng allemaal, maar ik roep heus niet op tot beeldenstorm. Integendeel. Ik geloof dat beelden en woorden elkaar iets te bieden hebben, als kunstvorm waarin meesterschap te bereiken is in onverwachte combinaties. En daarom vind ik die één op één uitstapjes gemiste kansen.

Want een beeld bij een woord, of een woord bij een beeld levert alleen iets nieuws op als beide iets aan het samengaan winnen, als er iets ontstaat wat er zonder de combinatie niet geweest zou zijn.

En wil je iets winnen, dan moet er eerst iets ontbreken. De beeldspreker zal moeten leren wanneer zijn mond te houden. En het beeld dat hij kiest, zal taal naast zich moeten verdragen. Want beeld is zo sterk dat het taal al gauw tenietdoet. En literaire taal, die het moet hebben van aandacht, is al helemaal gauw de pineut.

Er waren die avond in Utrecht veel woordkunstenaars die daar niet mee zaten. De mannen van Poetry in Motion waren fijn muziek aan het maken, het meer dan manshoge projectiescherm achter hen op het podium smolt van kleuren en vormen, en nu en dan zei belletrist Mark Boog als een heuse popster wat woorden in de microfoon. Een grondiger maar tegelijk omslachtiger manier om zijn eigen woorden om zeep te helpen is moeilijk denkbaar. Als deze poëzie al beweegt, dan in het gunstigste geval het ene oor in en het andere uit. Dat maak je niet ongedaan door de microfoon harder te zetten, en zelfs niet door de woorden op een projectiescherm te laten verschijnen. Er is een grens aan wat een mens oog in oog met bewegende dingen bevatten kan, en al helemaal als er ook nog muziek doorheen komt.

Sprakeloosheid

Tegenvoorbeeld:‘Words fail’, zei de CNN presentator toen de tweede toren van het WTC voor het oog van de camera instortte. ‘Words fail.’ Meer niet.

Let op: er was toen de presentator dit zei geen tekortschietende taal in beeld, er stond niemand naar woorden te zoeken. En omgekeerd kwam er in die twee woorden geen vliegtuig voor, geen wolkenkrabber en geen vernietiging. De taal verwoordde niet wat er in beeld was, en het beeld toonde dus ook niet wat de presentator zei.Toch hadden woord en beeld samen een ongekende kracht.

Waarom? Omdat de woorden een commentaar waren bij het beeld en het beeld een commentaar was bij de woorden. Ze pasten in elkaar. En zo ontstond inzicht, uitzicht, onaangenaam, maar toch. Gevoegd bij de woorden ‘words fail’ werd de instortende toren een overtuigend commentaar op taal. De commentator die het woord had overgenomen met: Onzin! Er zijn best passende woorden te vinden om te zeggen wat hier gebeurt! zou in zijn poging dat te bewijzen de eerste paar jaren niet uitgepraat raken. Het afgeleide publiek zou zijn heil al gauw in de werkelijkheid zoeken, om de doden te begraven, de stoep aan te vegen en de stoffer en blik in de gangkast op te bergen.

De presentator wist wat voor iedere televisieman gesneden koek is: zeg niet wat je ook al kan zien, en hou in hemelsnaam je mond als de dingen voor zichzelf spreken. Hij liet de taal, juist door hem zo spaarzaam en zo precies op tijd te gebruiken, iets essentieels aan het in elkaar zakkende gebouw toevoegen: hij gaf de sprakeloosheid stem. Door niet aan de klets te raken maar bijna niks te zeggen, toonde hij zijn vakmanschap. Als man die leeft van beeld en woorden zei hij: ‘Words fail.’

En voilà: de ineenstortende toren stootte de betekenis van die twee woorden met kracht naar de oppervlakte: dat woorden te kort schieten omdat er voor zo veel dingen nu eenmaal geen woorden zijn. Beeld en woord samen legden iets over de taal bloot: namelijk dat 'ie ontoereikend is om de werkelijkheid te beschrijven.

[p. 14]

Woord en ding

Luiden de avondjes, zoals Beeldspraak in Tivoli, de bel voor de laatste ronde van de literatuur? Vergaat het de woorden die nu bij beelden geschreven en uitgesproken worden net als die van Couperus en zijn tijdgenoten, die het zo enig vonden om tekst bij schilderijen te maken? (Door iedereen, behalve Bastet, vergeten?)

Dat kan niet waar zijn. Als het beeld het altijd en automatisch van de woorden wint, zou taal nooit zijn ontstaan. Voordat onze voorouders begonnen te praten, was er bewegende werkelijkheid zat, immers? Ze leefden op de filmset van God zelf.Waarom zouden ze ‘banaan’ zijn gaan zeggen, als ze die zonder er woorden aan vuil te maken uit de boom konden plukken?

Waarschijnlijk was taal zo'n succes omdat er - net als nu nog steeds bij het geslaagde woord-beeld experiment op het podium - uit de combinatie van taal en werkelijkheid iets nieuws ontstond. Iets wat er nog niet was. Iets wat insloeg.

Je kan je voorstellen hoe dat gegaan is: niet het woord ‘banaan’ was kansrijk, maar een woord dat die banaan nodig had om betekenis te krijgen. Bijvoorbeeld het woord ‘lekker’. Stel je voor: op een goede dag zei een primaat: ‘Lekker’.

Onbegrip alom. Er werd op hoofden gekrabt. Daarboven hing de tastbare banaan stil aan zijn bananenboom.

De sleutel lag in de gelijktijdigheid, de combinatie van woord en ding, van woord en beeld. De primaat die naar de banaan wees en zei: ‘banaan’ die kon op instemming rekenen. Inderdaad, banaan. Niemand wijzer geworden, niks gebeurd, niets gewonnen. Maar die geen banaan zei maar: ‘lekker’, die liet iets nieuws ontstaan, iets wat er even daarvoor niet was. Zeker toen er ook nog om gelachen werd.

Daarna ging het allemaal snel.

Die avond was de tastbare banaan niet nodig om de grap in huiselijke kring na te vertellen. Om de grap te laten slagen voldeed het één-op-één woord banaan prima. En toen er vlak voor het slapengaan in een doorbraak van creativiteit naar iets anders gewezen werd, iets wat op een stil hangende banaan leek, met diezelfde woorden ‘banaan’ en ‘lekker’ erbij, kon de taal niet meer kapot. De eerste aflevering van Beeldspraak was een feit.

Spaarzaam

Schoonheid, probeerde ooit literatuurwetenschapper van Heusden aan mij uit te leggen, ontstaat in dat ene heldere moment waarop je opeens twee schijnbaar onverenigbare dingen met elkaar in verband kan brengen. Noem het inzicht, noem het uitzicht, noem het schoonheid (what's in a name?), de sensatie slaat in ieder geval in als bij de plotselinge oplossing van een probleem. De oplossing biedt orde waar eerst wanorde was. En hoe groter de aanvankelijke wanorde, des te krachtiger de oplossing, en des te groter de euforie.

Dat hoeft niet intellectueel te zijn, dat kan ook heel praktisch zijn. Het is in ieder geval het moment waarop het licht aangaat, waarop het raam wordt opengezet. Ineens zie je iets wat zich eerst voor je verstopte. Er is meer dan je dacht: er is ruimte. Eureka.

Literatuur in de beeldcultuur, kunnen die uitersten samengaan? Moet dat, hoe werkt het en zijn de tegenstellingen wel zo groot?

Ja, die uitersten gaan al samen sinds het ontstaan van taal, die uitersten hebben elkaar nodig. En tegenstellingen. Ja, in Godsnaam, ja. Als het maar overbrugbare tegenstellingen zijn. Want dan kan er zich op die brug een romance afspelen tussen de taal en de werkelijkheid. Beeld kan niet uitdrukken wat talig is, en de taal maar heel beperkt wat beeldig is. Weet ik toch, schatje, geeft allemaal niks, stil maar.

De kunstenaar die zowel beeld als woord tot beschikking heeft, kan licht bij het publiek opsteken door beide aan te bieden en dan de combinatie de rest te laten doen. Literatuur met beeld gaat in het beste geval over een wonderbaarlijke betekenis-vermeerdering. Door een gelukkige, maar onverwachte combinatie van spaarzame woorden en spaarzame beelden.

Als vormgegeven associatie.

●●●●

[p. 15]

10 SEPTEMBER 2001
10.00 UUR