Passionate. Jaargang 8

[p. 12]

P.O.S.T.
Yorgos Dalman
ingezonden brief

Beste Erik Brus,

Ik wilde het volgende even kwijt: ik heb drie jaar bij de PTT gewerkt, in de nachtdienst als postsorteerder. Ik heb daar een collega ontmoet: een veertigjarige vluchteling uit Afghanistan. Deze jongen werd in zijn geboorteland vervolgd, gemarteld en kwam uiteindelijk op de dodenlijst te staan. Hij heeft hals over kop met zijn vrouw en kind moeten vluchten naar Nederland. Zijn beide ouders, die slechts indirect met de dood werden bedreigd, kregen niet het recht Nederland in te komen (dit in tegenstelling tot Maxima - maar dat is een ander verhaal). Die beide ouders, ver in de zeventig, wonen nu al vijf jaar in een van de beruchte tentenkampen in buurland Pakistan. Deze collega, laat ik hem Waheed noemen (niet zijn echte naam uiteraard, omdat hij nog altijd gezocht wordt, dat begrijp je) deze jongen is een van de grappigste, behulpzaamste en vrolijkste mensen die ik ooit ben tegengekomen. Altijd lachen met die vent. En tegelijkertijd zag je de ellende in zijn ogen. Het gekerm van de vele slachtoffers van Afghanistan sijpelde onophoudelijk uit zijn poriën.

Je moet dit hebben meegemaakt om het te kunnen geloven. Ik heb hier geen andere woorden voor dan: humor, uit wanhoop geboren. Ik durf de vergelijking te maken met het getto van Warschau, destijds in de Tweede Wereld Oorlog, waar enkele mensen, je kent het verhaal, op een gegeven ogenblik een theater hebben opgericht. Kun je het je voorstellen? Buiten lagen uitgemergelde kinderen van vier, vijf jaar op de stoep dood te vriezen en binnen besluit men een klucht op te voeren. Verwerpelijk? Misschien. Maar tegelijkertijd briljant. Humor als absoluut noodzakelijk kwaad om te kunnen overleven. Dit is, zoals de Engelsen dat zo mooi kunnen zeggen, een one-of-a-kind wonder, en één der grootste raadsels in de geschiedenis van de mensheid (waarover trouwens maar bitter weinig geschreven is).

Er is een hier passend woord voor: tragisch-komisch. Ofwel de tragi-comedy. Ze zijn dun gezaaid, verhalen in dit genre, ik bedoel de echte integere verhalen van de lach & de traan. Ik heb niets met Charlie Chaplin, maar voor zijn film The kid (1922) kan ik eindeloze bewondering koesteren, en wel omdat dit portret van het straatleven van een zwerver die een klein kind onder zijn hoede krijgt, juist een uitgekiende balans bezit van die elementen die ik zojuist benoemd heb. Een ander voorbeeld is Kafka. Ik heb weinig op met Kafka. Zijn roman Amerika bijvoorbeeld was en is een monumentaal lor. Daarentegen is het kleine verhaaltje ‘Verstrooid naar buiten kijken’ een minuscuul meesterwerkje. Precies daartussen hangt het bekende verhaal ‘In de strafkolonie’. Dit is een klein drama, verteld in een wonderlijke Tati-stijl. Het absurde van de dood wordt hier op kostelijke wijze verbeeld.

Ook in Nederland kennen we zo'n voorbeeld. Ik heb een aantal boeken van W.F. Hermans gelezen. Helaas, ik moet constateren dat het vaak bitter weinig voorstelt. Maar daar tegenover staat het obscure verhaal ‘Atonale’. Geloof het maar. Het is absoluut Hermans' meesterwerk en werkelijk onovertroffen in de Nederlandse literatuur. Zelden heb ik zo'n briljante combinatie van humor en misère mogen meemaken. Doktor Varenhijt, de hoofdpersoon, is tegelijkertijd pathetisch, ergerlijk, kostelijk en intrigerend. Zijn op voorhand al gedoodverfde einde komt bij de lezer aan als een vuige klap in het gezicht. Zelden ben ik zo ontroerd geweest. En het feit dat Hermans dit zelden

[p. 13]

beeld uit Father & daughter

besproken werkje schreef op zijn twintigste onderstreept alleen maar het genie van deze man.

Laat ik nu proberen ter zake te komen. Onlangs zag ik op de televisie het animatiefilmpje Father & daughter van Michael Dudok de Wit (1953). Het gaat over een meisje dat door haar vader verlaten wordt. Jaar in jaar uit fietst zij terug naar de plek waar haar vader verdween. Ze wordt volwassen, krijgt een gezinnetje, wordt oud. En ze wacht, wacht en wacht. That's it. Dit filmpje duurt amper zes minuten en heeft een verhaallijntje dat op papier weinig voorstelt. Het is een meesterwerk. Het is een briljant filmpje dat absoluut groots is door zijn bedrieglijke eenvoud. Het is zo transparant als de beste poëzie. Ik durf nu al de vergelijking te maken met het werk van de Russische animator Yuri Norstein, wiens film The tale of tales ooit is uitgeroepen tot beste animatiefilm aller tijden. Niet zo zeer dit werk als wel zijn filmpje Hedgehog in the fog (Egeltje in de mist) is te vergelijken met Father & daughter. Bedrieglijk eenvoudig, kinderlijk haast, niet in de laatste plaats door een strikt lineaire vertelling, and yet, zo meeslepend zo ontroerend, dat kun je je haast niet voorstellen. De universele zeggingskracht van deze filmpjes is zo groot vanwege de meervoudige gelaagdheid. Thema's als geloof en vertrouwen zijn van alle tijden en van alle plaatsen. Dudok de Wit won dit voorjaar met Father & daughter een Oscar, als mede vele andere prijzen over de gehele wereld. Nu heb ik een principiële afkeur van prijzen om redenen waarmee ik je niet zal lastig vallen. Wat deze prijzen echter bevestigen is die universele aantrekkingskracht van Father & daughter.

Dudoks debuut is als ik mij niet vergis Tom Sweep. Het bevat al reeds alle Dudoqueske elementen die ik heb genoemd. Laat ik er niet veel woorden aan vuil maken. Tom Sweep is misschien geen mijlpaal in de filmgeschiedenis en ook lijkt het mij weinig zinvol de pragmatisch-empirische semiotiek-theorieën van de post-Adornoiaanse cultuurscholen erop los te laten. Tom Sweep is gewoon vermakelijk, zoals bijvoorbeeld Wallace & Grommit superieur topentertainment is.

Eerder werd Dudok de Wit al genomineerd voor een ‘Oscar voor zijn filmpje Le moine et le poisson, of wel De monnik en de vis. Waar gaat dit filmpje over, dat ook al de zes minuten nauwelijks haalt? Juist, heel simpel: over een monnik en een vis. Niets meer. En weer is Dudok er in geslaagd op minutieuze wijze het wereldvraagstuk aan de kaak te stellen. En weer doet hij dit met een uitgekiend gevoel voor zowel humor als tragedie. Want ik kan je rustig verklappen: de queeste van de monnik eindigt in de dood, onherroepelijk, en toch spring je als kijker op uit je stoel en sta je als een idioot met tranen in je ogen te klappen.

Ik kan natuurlijk even ingaan op strikt technische details: de achtergronden zijn perfect door hun verbluffende eenvoud en briljante lijnenspel. De karakters zijn met enkele treffende penseelstreken instant-likable, wat natuurlijk een must is als je filmpjes maakt die korter duren dan een gemiddeld reclameblok op de televisie. En het gebruik van muziek is ook al zo uitgekiend, zo vanzelfsprekend onovertroffen.

Even nu een terzijde: over realisme. Mijn twee all time favorites in de cinematografie zijn Jim Jarmusch' Stranger than paradise en Mike Leigh's Naked. Extreem grappig, origineel en met een grote universele zeggingskracht. Nu ben ik niet per se een voorstander van realisme. Het getuigt vaak van gebrek aan fantasie en inlevingsvermogen. Veel schrijvers en kunstenaars wenden zich routineus tot

[p. 14]

het realisme omdat ze niet verder kunnen kijken dan naar de directe wereld om hen heen. Maar wanneer realisme doelbewust als middel wordt ingezet om een bepaald effect te bereiken, dan praten we over heel iets anders. Nu is realisme in tekenfilms een geval apart. Tekenfilms zijn per definitie uitvergrotingen, ze be-accentueren details. De monnik en de vis is nog vrij surrealistisch. Let eens op het uiterst merkwaardige loopje van de monnik, die uitsluitend met sprongen en duikelingen door het leven lijkt te gaan. Men kan dit een gimmick noemen maar het werkt. Het is grappig.

Nu is er dan Father & daughter. Binnen no time worden we als kijker betoverd door de landschappen die Dudok voor ons neerzet. Typische Hollandse polderlandschappen. Boompjes, dijkjes, weggetjes. De karakters die in beeld verschijnen lijken doelbewust de soberheid te belichamen. Ze onderlijnen de zoute-haring-nuchterheid die ons Hollanders zo neigt te typeren. Dit alles vergroot onze affiniteit met de personages, het verhaal, de omgeving, en maakt ons des te meer ontvankelijk voor de metaforische inslag van de film. Maar daarbij blijft het niet. Dudok zou Dudok niet zijn als hij aan dit realisme niet een subtiele draai zou geven. Jaar in jaar uit fietst het meisje over dezelfde dijk naar het water om haar vader te zoeken. Elke keer passeert ze een andere fietser, een totale vreemde. En iedere keer laat ze welluidend haar fietsbel klinken. Niet om te kunnen passeren maar om de tegenligger te begroeten. De tegenligger beantwoordt haar steevast met hetzelfde ritueel. Nu fiets ik zelf niet veel maar ik heb een dergelijke manifestatie van burgerlijke geilheid niet vaak meegemaakt. In 1406 was hier misschien nog wel sprake van (hoewel de fietsbel toen nog wel een vrij schaars goed was). Afijn, als het meisje jaren later inmiddels oud en verschrompeld is en te zwak om te fietsen, loopt ze met haar fiets aan de hand over de dijk. Een tegenligger passeert haar. Belt. Het omaatje loopt afwezig verder, stopt dan (een prachtig detail), belt een ogenblik, en vervolgt dan stilaan haar weg. Ik kan hier geen oordeel over geven, de conclusie ontbreekt in dit paragraafje. Wat ik wil zeggen is dat Dudoks humor hier voortkomt uit de absurdheid van het leven zelf. Daar hoeft geen bananenschil aan te pas te komen. Het absurde monniksloopje blijft ditmaal wijselijk achterwege. Veel kunstenaars weten precies wat ze moeten doen om het beoogde effect te bereiken. Dudok bezit het talent om voor alles te weten wat hij moet laten om het beoogde effect te bereiken.

Maar over techniek gesproken: ik maak nu een vergelijking met Isao Takahata's Grave of the fireflies. Een aangrijpende tekenfilm van speelfilmlengte die handelt over de verschrikkingen van de oorlog. Een moeder overlijdt aan de verwondingen van brandbommen die de Amerikanen boven Japan hebben gedropt en haar twee kinderen (achten vier jaar oud) moeten alleen zien te overleven. Er is geen eten. Er is geen medische zorg. Het meisje van vier kwijnt langzaam weg en overlijdt tenslotte aan ondervoeding. Niets blijft de kijker bespaard. Eén criticus waagde een parallel te trekken met Schindler's list en niet ten onrechte. Toch is Grave of the fireflies niet het meesterwerk waarvoor het gehouden wordt. Begrijp me niet verkeerd, voor de oprechte bedoelingen alleen al verdient Takahata een 10 met een griffel. Maar hij begaat één cruciale fout: te vaak krijgen we close-ups te zien van de letterlijk tot tranen geroerde kinderen. Met deze emoties zelf is uiteraard niets mis. Maar

[p. 15]

Takahata zit er met zijn camera lekker gretig op om maar niets van het leed te willen missen. Hij vergeet de gouden regel van de nimmer overtroffen kracht van suggestie. Het is immers eigenlijk de bedoeling dat wij, de kijkers, in tranen uitbarsten. Dat werkt niet als Takahata dat al voor ons doet. We verworden tot voyeurs, tot machteloze omstanders. Hier is een voorbeeld van techniek die een integere inhoud vakkundig om zeep helpt. Chaplin begreep dit heel goed toen hij The kid maakte. En ook Dudok de Wit heeft deze valkuil vakkundig omzeild. Nergens in Father & daughter is ook maar één close-up te bekennen. Als het meisje verloren over het water staart, op zoek naar haar vader, maakt Dudok hier een totaal-shot van. Een wijds uitgestrekt, in en in leeg panorama waarin de eenzaamheid van het meisje (en van de gehele mensheid) haast tastbaar wordt. Dudok is een sadist achter de camera. Hij laat de kijker in wanhoop schreeuwen. Omdat wij het meisje niet kunnen zien, worden wij gedwongen zelf dat meisje te worden. Wij zijn de wachtenden geworden, wij zijn de smachtenden, en als het meisje uiteindelijk, oud en lelijk geworden, letterlijk neerzakt op de grond en sterft, sterven wij mee. That's a wrap.

Ik was erg nieuwsgierig geworden naar de invloeden van Dudok zelf. What makes him tick? Ik heb het hem maar botweg gevraagd. The tale of tales heeft hij tien keer gezien. Hij is erg onder de indruk van Revolver, een zeer obscuur Zweeds zwart-wit filmpje van nog geen vijf minuten, bedacht door geloof ik wel drie regisseurs. Ik heb hem gevraagd wat hij vond van het werk van de gebr. Quay, twee van mijn grote helden en ook werkachtig te Londen. De Quays hebben meesterwerkjes op hun naam staan als Streets of crocodiles (naar een verhaal van de Poolse jood Bruno Schulz) en het recente In absentia. Hun werk is niet te vergelijken met dat van Dudok. Het gaat hier om poppenanimatie die wordt gekenmerkt door een virtuoos gebruik van licht, art-direction en camerawerk. Technische hoogstandjes die een ontoegankelijk, vrij gesloten wereldbeeld omlijsten. Totaal verschillend dus van Father & daughter. Maar toch: Dudok vind van de Quays (‘Die broers zijn geniaal’) het filmpje The comb het beste. Even afgezien van het feit dat dat nou net toevallig ook mijn favoriet is, kunnen we het volgende constateren: er zit over het algemeen weinig emotie in het werk van de Quays, veelal vanwege het ontbreken van verhalende structuren en personages waarmee men zich kan identificeren. The comb is hierop echter een kleine uitzondering: dit filmpje (dat niet na te vertellen is dus ik probeer het ook maar niet) weet de kijker wel degelijk te raken met momenten van oprechte humor en ook weer tragedie.

Dudok (ik mag geloof ik inmiddels gewoon Michael zeggen) heeft dus duidelijk een voorkeur voor het simpele, voor het terloopse, het alledaagse, en vindt nu juist daarin de essentie die het raadsel van de gehele mensheid samenvat. Ik heb hem gevraagd alstublieft uit te kijken naar Byt (The flat) een filmpje van de Tsjechische surrealist Jan Svankmajer. Ook Jan Svankmajer behoort tot mijn favorieten al is dit om geheel andere redenen. Hij heeft een uniek, uiterst zwartgallig soort humor en is gezegend met het talent om werkelijk elke vorm van animatie (poppen, klei, collages, live-action) te beheersen en te combineren. Dit maakt van Svankmajer een virtuoos visionair. Helaas ontbreekt bij hem ook vaak het humane, het menselijke, de tragedie, al moet gezegd worden dat zijn hele oeuvre sterk politiek geënga-

[p. 16]

geerd is. Maar The flat vormt hierop weer een uitzondering. Het is een politieke allegorie van een doorsnee burger die letterlijk gevangen zit in en belaagd wordt door en uiteindelijk ten ondergaat aan zijn eigen omgeving. Hier is niets fantastisch aan. We zitten samen met de man gevangen in een kamer met een achterlijk bed, een weerzinwekkend bord soep, een labiele lamp, een hard gekookt ei en enkele sadistische, onverbiddelijke muren. De man kwijnt weg, we huilen mee terwijl we paranoïde om ons heen kijken en onze eigen veilige thuishaven met groeiend wantrouwen aanschouwen. En onderwijl lachen we ons kapot. (Michael, alstublieft, ga die film zien.)

Beste Erik, wat kan ik zeggen? Al vele jaren publiceer ik met regelmaat verhalen in jouw mooie tijdschrift. Ik heb de groei en bloei van Passionate mee mogen maken. Een luguber detail: naarmate Passionate meer en meer volwassen werd wilde je minder werk van me ontvangen. Mogelijk omdat mijn vele publicaties de weerzin van de lezer op zou kunnen roepen. (Niet voor niets noemde een recensent in het tijdschrift Schoon Schip mij ooit een plaag en een veelschrijver.) Ik vind niet dat een mens zelf zijn positie in de maatschappij en in de literatuur mag bepalen. Ik ga je dus niet zeggen wat ik ben. Misschien ben ik het grootste talent in het tweede schrijvers circuit in de afgelopen 743 jaar. Misschien ben ik slechts een worm, een nietige kakkerlak die wanhopig door het stof kruipt op zoek naar aandacht. Maar daar gaat het niet om. Wat ik wil zeggen is dit. Met mijn inzendingen heb ik je nooit willen teleurstellen. Daarin heb ik nu hopeloos gefaald. Dit is waarschijnlijk het slechtste wat je ooit onder ogen is gekomen. Het is larmoyant, wars van respect voor structuur, volstrekt ongenuanceerd, idolaat-nihilistisch en absoluut anemisch. Ik heb zelfs geen fatsoenlijke titel kunnen bedenken. Maar de reden waarom ik het lef heb dit ter publicatie aan te bieden is eenvoudigweg omdat ik vind dat dit recht uit het hart komt. Als mijn prozaïstisch gemie-reneuk ooit een kern van noodzaak bezat dan is dat nu, hier, met deze woorden die ik met een voorovergebogen hoofd tot jou richt. Mijn integerheid kent ditmaal geen grenzen. En dat kan echt niet gezegd worden van het gros van de Nederlandse Literatuur, met al hun Prijzen der Meesterschap en Staats-gesubsidieerde beurzen. (Dit kan ik rustig zeggen. Ik ben jarenlang door de RIAGG behandeld wegens Grootheidswaanzin - helaas, de therapieën zijn allen faliekant mislukt.)

Erik, vergeef mij en hoor mij aan. Mijn bedoelingen zijn oprecht. Ik vraag niet om complimentjes. Ik wil slechts de mensheid bekendmaken met het zeldzame talent van Michael Dudok de Wit. Ik wil dat de gave van mijn getergde vriend Waheed erkend wordt. Ik wil dat God himself beseft wat mij roert. En dan nu een minuutje stilte graag.

P.S. Ik wed dat niemand zich aan dat minuutje heeft gehouden. Het zij ze vergeven, ik schrijf ook zo meeslepend.

Even voor de goede orde nog: Voor meer info omtrent het werk van Dudok de Wit kun je je wenden tot Het Nederlands Instituut voor de Animatiefilm te Tilburg. Het Instituut heeft geen openbare functie maar op afspraak kan men de videotheek aldaar bezoeken. Het NIAF heeft overigens de rechten van De monnik en de vis dus kan men de film via Internet op VHS bestellen. Kosten: slechts een miezerige 30 gulden.

‘Atonale’ van W.F. Hermans is te vinden in de bundel Moedwil en misverstand, uitgegeven door De Bezige Bij.

Het werk van de gebroeders Quay is verkrijgbaar op 2 dvd's, uiteraard alleen regio 1, voor kwaliteit moet je immers niet in Nederland zijn.

Moskwood Video te Haarlem heeft veel van Jan Svankmajer uitgegeven, helaas zit The flat daar niet bij. Ga hiervoor naar den betere platenboer en vraag de naïeve sul achter de balie of hij voor je de band Svankmajer Volume 1 wilt bestellen. Uitgegeven door Connaisseur Video te Engeland.

Het werk van Yuri Norstein is nergens te vinden. Hemeltergend! De desbetreffende distributeur krijgt binnenkort bezoek aan huis. (In Japan schijnt ergens nog een laserdisk te circuleren maar daar hebben we dus niets aan.) Ik kan je slechts beloven dat als ik ooit bij Zomergasten kom, ik zeker Egeltje in de mist op de lijst zal zetten.

I rest my case.

Erik bedankt.

Michael bedankt.