Passionate. Jaargang 8

[p. 40]

Erik Brus
non-fictie is geen literatuur - dat idee

Hoe verhoudt literatuur zich tot de realiteit? De meeste Nederlandse schrijvers blijven in hun werk op gepaste afstand van de feitelijke werkelijkheid. In de Amerikaanse literatuur is juist het grensgebied door vele auteurs verkend. New Journalism - literatuur die uitgaat van controleerbare feiten - bloeide in de jaren 60 en 70, en leeft onder een andere naam nog altijd voort. Veel invloed heeft de stroming in ons land niet gehad. Toch zijn er enkele Nederlandse non-fictie romans geschreven.

In februari 1972 publiceerde de Amerikaanse auteur Tom Wolfe een beroemd geworden artikel in het New York Magazine: ‘The birth of the New Journalism’. Hij verklaarde dat de traditionele roman ten dode was opgeschreven. De literatuur had zich in zichzelf opgesloten: een verheven kunstvorm, beoefend door schrijvers in ivoren torens. Sinds de jaren vijftig was de Amerikaanse samenleving geëxplodeerd. De gevestigde orde werd bedreigd door politieke schandalen, grote sociale onrust en de opkomst van allerlei subculturen. Bijna niets ervan vond je terug in de literaire roman. Het leven op straat werd beschreven in kranten en tijdschriften die wèl bovenop de ontwikkelingen zaten. Wolfe signaleerde de opkomst van een nieuwe groep journalisten die, met gebruik van literaire technieken, de dynamiek van het nieuwe Amerika wisten te vangen.

In een later essay, ‘Stalking the billion-footed beast’, zette Wolfe zijn opvattingen nader uiteen. De romanschrijver moet zich niet bedreigd voelen door de overweldigende snelheid en complexiteit van het moderne leven, maar er juist een uitdaging in zien. ‘De verbeeldingskracht van de romanschrijver staat machteloos tegenover wat hij in de krant van morgen zal lezen. Maar een complete generatie Amerikaanse schrijvers heeft daar precies de verkeerde conclusie uit getrokken. Het antwoord ligt er niet in dit materiaal, ook wel bekend als het ons omringende leven, aan de journalisten over te laten. Ze moeten doen wat journalisten doen, of behoren te doen: ermee aan de slag gaan.’

In feite stond Wolfe een genre voor dat het beste van literatuur en journalistiek in zich verenigt. New Journalism streeft naar een hoge mate van realisme met behulp van journalistieke technieken: diepgravende research, uitgaan van feiten en nadruk op het onderwerp in plaats van de schrijver. Dit realisme krijgt een dramatische lading met literaire technieken zoals het gebruik van verschillende personages en gezichtspunten, dialogen, verdeling in scènes en spanningsopbouw.

Wolfe werd zelf de bekendste beoefenaar en pleitbezorger van New Journalism. In vele artikelen en essaybundels dompelde hij zich onder in alle denkbare verschijnselen en uitwassen van het nieuwe Amerika: anti-Vietnamdemonstraties, rassenrellen, religieuze sektes, hippies, Hell's Angels. Wolfe zocht zijn onderwerpen op, verbleef er dagen, weken, soms maanden, observeerde, interviewde, wachtte op onthullende momenten. Wolfe gruwde van de afstandelijke, droge toon waarin traditionele non-fictie wordt geschreven. Hij beschreef zijn onderwerpen van binnenuit, met grote nauwgezetheid en in een uitbundige, meeslepende schrijfstijl waarmee hij in de huid kroop van de mensen die hij beschreef.

[p. 41]

Literaire middelen

Natuurlijk kwam New Journalism niet uit de lucht vallen. Romanschrijvers uit de 17e en 18e eeuw als Daniel Defoe en Mark Twain schreven al non-fictie met literaire technieken. In de 20e eeuw volgden o.a. Ernest Hemingway en John Steinbeck. En in 1965 was Truman Capote's non-fictieroman In cold blood verschenen. Het is het verslag van de waargebeurde moord in 1959 op een familie in een afgelegen boerderij in Kansas. Capote verzamelde jarenlang materiaal over de moord, interviewde de twee daders, en correspondeerde met beiden in de periode dat ze op hun executie wachtten. In cold blood leest als een gruwelijk realistisch verslag van het leven op het Amerikaanse platteland en de schijnbaar zinloze moordpartij. Capote gebruikt daarbij literaire middelen als plot, afwisseling van scènes en spanningsopbouw, en weet zelfs compassie op te wekken door zijn diepgravende karaktertekening van de twee daders.

Norman Mailer (l) en Truman Capote

De romanschrijver moet zich niet bedreigd voelen door de overweldigende snelheid en complexiteit van het moderne leven, maar er juist een uitdaging in zien.’

Capote beweerde overigens bij publicatie dat zijn boek ‘immaculately factual’ was. Later bleek echter dat Capote wel degelijk scènes verzonnen had om het dramatische effect te verhogen. In cold blood wekt echter de indruk door een ‘objectieve’ stem te worden verteld. Capote probeert zijn rol als schrijver/journalist onzichtbaar te maken, mede door zichzelf niet als personage op te voeren in het boek.

Dat deed Norman Mailer wel in The armies of the night (1968). Dit boek, met de ondertitel ‘history as novel - the novel as history’ - beschrijft de massale mars in Washington in 1967, waarmee tegen de Vietnamoorlog werd gedemonstreerd. Mailer nam zelf deel aan de mars, en door in zijn boek van zichzelf een personage te maken herinnert hij de lezer eraan dat het slechts ‘Mailer’ is, of ‘The Author’, die verslag doet. Mailer, die zichzelf ‘left conservative’ noemt en sceptisch is over de linkse en ‘revolutionaire’

[p. 42]

groeperingen die aan de mars deelnemen, is zowel deelnemer als waarnemer. Naast een gedetailleerd verslag van de mars bevat het boek Mailers ideeën over de Amerikaanse samenleving, en de turbulente fase waarin die zich op dat moment bevindt. Daarmee neemt hij de illusie weg dat een objectieve beschrijving van de gebeurtenissen mogelijk is. Wat dat betreft geeft Mailer een veel vrijere invulling aan het idee van de non-fictie roman dan Capote. Overigens heeft Mailer later nog diverse non-fictieboeken met literaire elementen geschreven, zoals The executioner's song (1979) over een moordenaar die na zijn veroordeling om zijn eigen executie vroeg.

New Journalism groeide begin jaren zeventig uit tot een brede en veelbesproken beweging, met auteurs als Joan Didion en Hunter S. Thompson. De invloed van New Journalism op de Amerikaanse literatuur is minder groot geweest dan op de journalistiek. Feit is wel dat begin jaren tachtig, met de opkomst van schrijvers als Bret Easton Ellis en Jay McInerny, de Amerikaanse literatuur meer aandacht kreeg voor ‘het ons omringende leven’, zoals Wolfe dat noemde.

Het zijn echter vooral journalisten van Amerikaanse kranten en tijdschriften, zowel de progressieve als meer gevestigde, die sterk werden beïnvloed door New Journalism. Overigens wordt deze term niet meer gebruikt, er wordt nu gesproken van ‘literary journalism’. Als er al over gesproken wordt, want veel van de technieken van New Journalism zijn in de journalistiek gemeengoed geworden. De illusie van objectieve journalistiek is grotendeels overboord gegooid, en persoonlijk getinte artikelen met gebruik van personages, dialogen en scènes zijn niet meer weg te denken.

Gesloten wereld

Die laatste constatering geldt evengoed voor de Amerikaanse als de Nederlandse journalistiek. De Nederlandse literatuur daarentegen heeft zich veel minder laten beïnvloeden. De Nederlandse schrijver houdt over het algemeen afstand van de actuele werkelijkheid. Liever grijpt hij terug op het (verre) verleden, of probeert zijn werk een tijdloos karakter te geven. Typerend is het pleidooi van criticus Arjan Peters voor de afzondering van het boek, dat boven alles een eenheid is en niets hoeft te zeggen over het leven op straat (Volkskrant, 11 mei 2001). Of romanschrijver Marcel Möring, die in zijn Kellendonk-lezing van 1999 waarschuwt voor de neiging om ‘het ware, het echte te zien in wat de schrijver als pure fictie presenteert’. De wereld van het boek is een gesloten wereld, en dat moet zo blijven. ‘Ik wil geen roman die mij het verrotte leven van een incestslachtoffer in al zijn kale harde werkelijkheid beschrijft. Daarvoor wend ik mij graag tot de journalistiek.’

Toch zijn er ook in ons land enkele romans geschreven die een journalistiek uitgangspunt hebben. Als voorloper hiervan kan De zaak 40/61 (1962) van Harry Mulisch beschouwd worden. In deze ‘reportage’, zoals de ondertitel luidt, beschrijft Mulisch het proces tegen Adolf Eichmann, dat in 1961 in Jeruzalem plaatsvond. Mulisch wisselt reportageachtige stukken over de procesvoering af met persoonlijke observaties over het nazidom, antisemitisme en de aard van ‘het kwaad’. Hij schrijft in de inleiding dat zijn boek een bundeling is van een serie artikelen in Elseviers Weekblad, ‘dat naast het dagblad gelezen werd, wat mij ontsloeg van nieuwsvoorziening’. Deze vrijheid benut hij om het - indertijd - heersende principe van journalistieke afstandelijkheid te laten varen. Mulisch maakt zijn eigen rol zichtbaar: hij is iemand die in de rechtszaal Eichmann observeert in zijn glazen kooi, in Jeruzalem (en Berlijn) ronddwaalt en spreekt met passanten, en filosofeert over de vraag wat mensen kan bewegen tot gruweldaden.

Een pioniersrol werd ook vervuld door het literaire tijdschrift Gard Sivik, uit eind jaren vijftig/begin jaren zestig. Aanvankelijk een Vlaams initiatief, kreeg het een steeds Nederlandser karakter met de toetreding tot de redactie van Hans Sleutelaar, Armando, Hans Verhagen en C.B. Vaandrager. Zij stonden een literatuur voor waarin de schrijver zich opstelt als eer journalist die de werkelijkheid observeert zonder te interpreteren. De groep viel echter snel uiteen en heeft indertijd een beperkte invloed gehad. Dit was ook nog in de dagen van vóór Tom Wolfe's pleidooi voor New Journalism.

Wel brachten Hans Sleutelaar en Armando in 1967 het boek De SS-ers uit, waarin ze acht Nederlanders interviewden die zich in de tweede wereldoorlog vrijwillig bij de SS hadden aangemeld. In die tijd een ophefmakende vorm van journalistiek, omdat het ongehoord was ‘foute’ mensen zo ongehinderd hun meningen te laten verkondigen. De SS-ers heeft een vooral registrerend karakter, een literaire vorm hebben Sleutelaar en Armando niet aan de interviews gegeven.

[p. 43]

Niet-interpreterend

Later deed Dirk Ayelt Kooiman dat wel met een vergelijkbaar onderwerp. Kooiman, bekend onder meer als oprichter van literair tijdschrift De Revisor, publiceerde in 1982 de non-fictie roman Montyn. Dit boek vertelt het levensverhaal van de Nederlandse oorlogsveteraan en beeldend kunstenaar Jan Montyn. Kooiman begint met de aantekening dat ‘dit boek werd geschreven aan de hand van vraaggesprekken die gehouden werden tussen november 1979 en juni 1982’.

Montyn heeft de vorm van een lange, doorlopende monoloog van de hoofdpersoon. Die vertelt over zijn turbulente leven, waarin hij op jonge leeftijd losbreekt uit een verstikkend gereformeerd milieu. Gedreven door onrust en de zucht naar avontuur, meldt hij zich in de tweede wereldoorlog aan bij de Duitse marine. Hij is zich er nauwelijks van bewust dat hij daarmee ‘fout’ is geworden. Na de oorlog meldt hij zich aan bij het Vreemdelingenlegioen om aan berechting te ontkomen. Later geeft hij zich toch aan en komt hij in een heropvoedingsgesticht terecht. Daarna vecht hij voor een vredesleger in Korea. Diverse malen ontsnapt hij aan de dood. Terug in Nederland begint zijn geweten aan hem te knagen. Hij stort uiteindelijk geestelijk in en wordt opgenomen in een psychiatrische inrichting. Na zijn behandeling betert hij zijn leven. Hij wijdt zich aan de beeldende kunsten organiseert kindertransporten uit Vietnam naar Europa.

Het is duidelijk dat Kooiman meer heeft gedaan dan het optekenen van zijn gesprekken met Jan Montyn. Het boek begint met een ontmoeting van Jan Montyn met een Amerikaanse voormalige kolonel in Vietnam, een scène die tegen het eind van Montyn terugkeert. Ze ‘herkennen’ elkaar, aan de blik van mensen die meer gezien hebben dan de mens verdragen kan. Montyn vertelt de kolonel over zijn leven, maar de kolonel antwoordt: ‘Maar dat is niet alles.’ Kooiman begint hiermee omdat het de sleutel tot zijn boek lijkt te zijn. Hij wil achter de feiten kijken, het gemakkelijke oordeel over iemands gedrag vermijden. Het boek geeft een onbevangen beeld van Jan Montyns leven.

Kooiman wees er in een interview in De Tijd (14 februari 1986) op dat de tweede wereldoorlog een streep heeft gezet onder het voorheen vrij algemene geloof in christelijke normen en waarden. Dat een volkerenmoord heeft kunnen plaatsvinden binnen de zogenaamd geciviliseerde westerse cultuur heeft het wereldbeeld van zijn generatie voorgoed veranderd. Kooiman pleitte daarom voor een anti-ideologische houding. Uit zijn eerdere boek De vertellingen, waarin Jan Montyn al als (naamloos) personage opdook: ‘Wij zullen het moeten wagen (...) een werkelijkheid onder ogen te zien die leeg is. En pas dan, wanneer we ons hebben aangewend om niet-interpreterend te kijken, met een oog dat géén vaststaande betekenis veronderstelt, zullen we ons een vrijheid geschapen hebben die ons in staat stelt een andere relatie te zien tussen de wereld en onszelf.’

Dat is precies wat Kooiman met Montyn lijkt te hebben nagestreefd. De feiten van Jan Montyns leven zijn het uitgangspunt van een relaas waarin niet de ideologische aspecten centraal staan, maar de zucht naar een intense manier van leven. Jan Montyn wordt zo een (literair) personage met een speciale levensopvatting, niet een voertuig om feitelijkheden over de recente geschiedenis naar voren te brengen. Zonder van enige vorm van beoordeling van Jan Montyns leven blijk te geven, maakt Kooiman een indringenden zelfs ontroerend portret van iemand die juist aan allerlei ideologische veroordelingen heeft blootgestaan.

Geen kunst

Kees van Beijnum publiceerde in 1991 zijn non-fictieroman Over het IJ, een reconstructie van de zogenaamde ‘brievenbusmoord’ die in 1989 in Amsterdam-Noord had plaatsgevonden. Een oudere man was in de hal van zijn flat, achter een gesloten deur, dood aangetroffen. Van Beijnum omschrijft zijn werkwijze in de verantwoording: ‘De inhoud van dit boek is gebaseerd op het politieonderzoek, de

[p. 44]

rechtszaak en eigen research van de auteur. Aan de hand van een groot aantal vraaggesprekken werden situaties en dialogen gereconstrueerd. Over het IJ kan dan ook als de herschepping van een waar gebeurd verhaal beschouwd worden.’

Van Beijnum gaat nog een stap verder dan Kooiman met het zoeken naar een literaire vorm vanuit een journalistiek uitgangspunt. Van Beijnum voert zichzelf op als personage, net als Norman Mailer had gedaan in The armies of the night. Hij is ‘de verslaggever’, die toevallig in de periode van de moord een afspraak heeft met de afdeling Ernstige Delicten van de Amsterdamse politie. Hij zou de chef een tijdje volgen en er een reportage over schrijven. Daardoor is hij er getuige van hoe de recherche het eerste technisch onderzoek doet in de flat waar de moord is gepleegd. ‘De verslaggever’ begint zich in de zaak te verdiepen. Hij interviewt de twee daders (die al vrij snel zijn opgepakt), hun familieleden en andere betrokkenen. Hij leest de politiedossiers, volgt het politieonderzoek en het proces. En hij neemt zich voor ‘Het Totale Verhaal te schrijven’.

De hoofdlijn van Over het IJ is het onderzoek van de verslaggever, die stap voor stap de achtergronden en beweegredenen van de daders blootlegt. Het boek is echter niet alleen vanuit het gezichtspunt van de verslaggever geschreven. Van Beijnum kruipt in de huid van de daders, van rechercheurs en getuigen. Van Beijnum maakt ook keuzes; zo voelt hij duidelijk sympathie voor de zwakbegaafde Ferrie, degene die het dodelijke schot gelost heeft, en diens vader. Op deze manier leest Over het IJ als een spannende roman met een reeks zich ontwikkelende personages. Typisch literaire technieken geven een persoonlijk karakter aan een ‘waar gebeurd verhaal’.

In een interview met HP/ De Tijd (8 oktober 1991) is Van Beijnum ingegaan op de vraag waarom Nederlandse schrijvers zo weinig van feiten uitgaan: ‘Hier, in ons land dus, is het overwegend een kwestie van minachting. Non-fictie is geen kunst, geen literatuur - dat idee. Nederlandse schrijvers verzinnen liever een moord, dat vinden ze leuker. Het lijkt of ze hun neus ophalen voor de werkelijkheid, en al helemaal voor bijvoorbeeld een moordzaak. In Amerika steken “echte” schrijvers - Capote, Mailer - hun nek uit om het een keer te proberen. Het is een uitdaging om van de werkelijkheid iets moois te maken.’

Van Beijnums latere romans hebben geen non-fictie uitgangspunt, maar hij is wel steeds dicht bij de werkelijkheid gebleven. Overigens zegt Van Beijnum in het interview met HP/ De Tijd dat hij met zijn boek wilde laten zien dat non-fictie kan wedijveren met fictie. En hij spreekt de hoop uit dat zijn boek een bijdrage levert aan de ontwikkeling van het genre. Al zou het hem verbazen.

Met die laatste inschatting heeft hij gelijk gekregen. Er zijn in de tien jaar sinds Over het IJ slechts enkele Nederlandse romans geschreven - Serge van Duijnhovens Wij noemen het rozen, Graa Boomsma's Stadsvlucht - die min of meer binnen het genre vallen. Het zijn verspreide pogingen die weinig invloed lijken te hebben gehad. De Nederlandse schrijver kijkt nog altijd liever binnenskamers, of huldigt de opvatting dat literatuur alleen maar naar zichzelf dient te verwijzen. Feiten die het persoonlijke leven overstijgen, die zijn voor de journalistiek.