Passionate. Jaargang 8

[p. 32]

Valentijn van 't Riet
Het einde van een groots theaterstuk

Op het moment dat Günter Schabowski bekendmaakte dat de Berlijnse Muur zou worden geopend, draaide Vladimir Iljitsj Lenin zich om in zijn mausoleum.

Eerder die week was hij al onrustig geweest. De conservatoren, die het gebalsemde lichaam elke dag zorgvuldig inspecteerden, hadden vastgesteld dat de huid van handen en gezicht was gecraqueleerd alsof hij zijn vuisten had gebald en af en toe grimassen trok. Blijkbaar had de grondlegger van het communistische machtsblok één en ander voorvoeld.

Onwetend van de gebeurtenissen in Berlijn en Moskou bevond ik me op datzelfde moment op het station van Baia Mare, Roemenië. Het was 9 november 1989, kwart voor acht 's avonds Oost-Europese Tijd en onze trein zou over anderhalf uur vertrekken.

In de enorme wachtzaal van het grotendeels uit beton en glas opgetrokken stationsgebouw, zat ik comfortabel op één van de ruim tweehonderd in rijen opgestelde, gecapitonneerde en met blauwe ribbelstof overtrokken stoelen en genoot van de wandschilderingen om me heen. Met hamers en sleutels en een vastberaden blik in de ogen werkten kranige arbeiders aan de opbouw van het communisme. Een fiere boerin lachte me toe, haar gezicht afstekend tegen een helderblauwe lucht, haar armen vol goudgele graanhalmen. De vreugde en het vertrouwen in de toekomst die haar uit de ogen straalden, werkten aanstekelijk: het was een groot voorrecht me in de Socialistische Republiek Roemenië te mogen bevinden. De dankbaarheid van het Roemeense volk werd mij toegeroepen door de afbladderende leuze die ik, ingespannen door het vensterglas turend, op een tegenoverliggend gebouw kon ontcijferen: TRAIASCA PARTIDUL COMMUNIST ROMAN, leve de Roemeense Communistische Partij! Op het spaarzaam verlichte perron hing het in Roemenië alomtegenwoordige, minzaam glimlachende portret van 's lands president Nicolae Ceauşescu.

Mijn Roemeense reisgenote, die een praatje had gemaakt met twee vrouwen naast ons, echte Oost-Europese landarbeidsters met hoofddoek, liet me twee wormstekige appeltjes zien: ‘Gekregen.’

Ik bedankte de boerinnen en beet in het mij aangereikte exemplaar. Dit bleek zo zuur te zijn dat de sociaal-realistische glimlach van m'n gezicht verdween. Even had ik dezelfde gelaatsuitdrukking als de meeste wachtende reizigers om mij heen. ‘Heerlijk,’ zei ik.

‘Leugenaar, liegbeest,’ siste Camelia, ‘thuis heb je appels in alle soorten en maten voor het uitkiezen en hier beweer je te smullen van een onooglijk vruchtje waarin je tussen de rotte plekken en wormgaten moet zoeken naar een stukje zuur vruchtvlees. Je spot met Roemenië.’

‘Nee, Camelia, een kolchozenappeltje smaakt me zoet omdat het geteeld en

[p. 33]

geplukt is om de mensen te voeden. Appels in mijn eigen land dienen een heel ander doel - de winst van de supermarkt. Dat smaakt pas vies. Zo'n glimmende kerstbal die je wordt aangeprezen door een schmierende middenstander met dollartekens in zijn ogen.’

Ik besefte dat ik weer eens een willekeurige Roemeense situatie aangreep om mijn afkeer van de maatschappijvorm in mijn eigen land te kunnen uiten, een gewoonte die mijn reisgenote in de afgelopen weken flink de keel uit was gaan hangen.

‘Wat een onzin,’ riposteerde ze op indringende fluistertoon, ‘de boeren hier interesseren zich helemaal niet voor het volk. En ik koop liever iets van een sympathie veinzende slijmbal dan van een ongeïnteresseerde chagrijn in een staatswinkel.’

Camelia hield hartstochtelijk van haar land en haatte het intens. Ze schaamde zich voor de toestand waarin het verkeerde. Toch vermoedde ik dat ze nauwe banden met de veiligheidsdienst onderhield. Het onderhouden van officiële contacten met westerlingen was in de praktijk voorbehouden aan Roemenen wier loyaliteit boven elke twijfel verheven was, zo was me in Nederland verteld. Toen ik er een keer naar vroeg, bevestigde ze mijn vermoeden. Ze zei dat ze het deed omdat ze bang was anders haar baan kwijt te zullen raken.

Wanneer we in openbare gelegenheden verkeerden kon Camelia zich geen beter buitenlands gezelschap dan het mijne wensen, vertrouwde ze me eens toe. Mijn oprechte enthousiasme, mijn beheersing van de socialistische retoriek en mijn te pas en te onpas getoonde partijboekje van de CPN, vrijwaarden Camelia van verdenkingen als dat zij door mij met subversieve ideeën in aanraking zou kunnen komen.

Het gekibbel met Camelia was interessant en soms ook vermakelijk, maar na vier maanden Roemenië wilde ik dieper proberen te komen. Ik was naar Oost-Europa afgereisd om uit te vinden waar mijn affiniteit met de socialistische landen vandaan kwam. In de loop der jaren was me duidelijk geworden dat het niet om sympathie voor het communisme ging, een pijnlijke ontdekking. Ik was natuurlijk links, maar te individualistisch ingesteld om de communistische ideologie werkelijk met hoofd en hart aan te kunnen hangen. Bovendien waren rechts en links het er over eens dat de Oostbloklanden weinig van een communistische heilstaat weg hadden. Was het antipathie jegens het kapitalisme, onwil om me te conformeren aan de waarden en normen in de maatschappij waar ik zelf deel van uitmaakte, een verlangen om te provoceren? Daarmee kon ik niet de grenzeloze belangstelling voor de landen achter het IJzeren Gordijn, de diepe genegenheid, ja zelfs de verliefdheid die ik voor het Oostblok voelde, bevredigend verklaren. Een bepaalde fascinatie moest mijn wereldbeeld hebben gevormd, en, zoals halve intellectuelen plegen te doen, ik had pas in tweede instantie de argumenten verzameld om het aanhangen van dit wereldbeeld, voor mezelf en tegenover anderen te verantwoorden.

Onze treinreis zou twee dagen duren. Eerst met de nachttrein naar Suceava en vervolgens met de Zwarte Zee Expres naar Moskou. Camelia zou daar deelnemen aan een congres over de maatschappelijke functie van het theater in de socialistische wereld.

Mijn reisgenote had theaterwetenschappen en Nederlands gestudeerd, werkte aan de Faculteit voor Vreemde Talen van de Universiteit van Boekarest en was regisseur van een aan de universiteit verbonden theatergroep. Ik ben

[p. 34]

regisseur van een sociaal geëngageerd theatergezelschap in Amsterdam en was op ‘sabbatical’. Met studenten Nederlands van Camelia's faculteit hadden we in het kader van een vakantiepracticum het stuk Op hoop van zegen van Herman Heijermans vertaald. Onze vertaling was door de theatergroep van Camelia ingestudeerd en begin november voor personeel en studenten opgevoerd.

Camelia en ik hadden samen het regieconcept in elkaar gezet. De samenwerking was niet gemakkelijk geweest. Het bleek dat onze opvattingen over het regisseren van een toneelstuk sterk uiteenliepen. Waar ik het theater als een scheppende kunst en de regisseur als de eigenlijke maker van de voorstelling beschouw, de acteurs gebruik om de door mij bedachte vormen te spelen en vind dat het applaus na afloop van de voorstelling voornamelijk mij toekomt, zag Camelia het theater als een podium voor de acteur en was ze gewend de spelers aan te moedigen tot zelfexpressie en naar aanleiding daarvan het stuk vorm te geven. Dat resulteerde tot mijn spijt in een boosaardige reder Bos, die een wrak schip laat uitvaren in de hoop dat het zal vergaan zodat hij het verzekeringsgeld kan opstrijken. Heijermans zette hem echter bewust neer als een goedmoedig mens, die geen boze opzet kan worden verweten als de Hoop vergaat. Daarmee wordt de schuld voor het verdrinken van de vissers bij het kapitalistische systeem gelegd en is het stuk een aanklacht tegen de maatschappij. Het publiek bleek de gemene reder echter prachtig te vinden. Toen we na afloop van de voorstelling met de spelers het applaus in ontvangst namen, fluisterde Camelia me fijntjes toe dat zij dus gelijk had gehad.

Na de voorstelling waren we naar het noorden van het land gereisd en hadden een week in de bergachtige omgeving van Baia Mare doorgebracht.

Op weg naar Moskou hoorden we dat in Berlijn de Muur gevallen was. De oneindige berkenbossen bleven aan het treinraam voorbijschieten, maar onze coupé leek stil te staan. Het volstrekt onvoorstelbare was gebeurd.

De reis per ondergrondse van het aankomststation naar ons hotel, de volgende avond, was niettemin overweldigend: de Moskouse metrostations zijn paleiszalen, rijk gedecoreerd met kroonluchters, plafondschilderingen, mozaïeken, ornamenten. Telkens opnieuw werd ik verrast wanneer een vanuit m'n ooghoeken waargenomen klassiek aandoend standbeeld (een Romeinse keizer, een Russisch-orthodoxe heilige?) bij nadere beschouwing een astronaut of wegwerker met drilboor bleek voor te stellen. Alsof ze plotseling tot leven kwamen. Maar hun leven was steeds van korte duur: de betovering van de wereld achter de Muur was verbroken. Ik had heimwee, naar de plaats waar ik was, maar dan vóór Glasnost en Perestrojka en hun fatale consequentie.

Bij het ontwaken de volgende morgen, de ochtend van de Derde Dag na de Val van de Muur, sloegen de emoties direct weer toe. Ik had maandenlang uitgeleefd naar het bezoek aan de Sovjet-Unie, Moskou, het Rode Plein, het mausoleum, maar wat moest ik er nu eigenlijk nog? Het mausoleum was voor mij altijd het kloppende hart van het Sovjetimperium geweest, alsof van daaruit nog altijd de halve wereld geregeerd werd. En nu was Lenin plotseling dood, ging ik een relikwie uit het verleden bekijken, een museumbezoekje afleggen.

Camelia had niet meegewild. ‘Het graf van de Eniggeboren Zoon van Onze-Marx-die-in-de-Hemelen-zijt,’ schamperde ze. Maar ik had het gevoel daar op belangrijke gedachten te kunnen komen en wilde dat zij daar bij zou zijn.

In de lange, braaf in het gelid staande rij op het Rode Plein riep ik de

[p. 35]

[p. 36]

aanhankelijkheidsdemonstratie in herinnering waar we een maand daarvoor in terecht waren gekomen. Duizenden Roemenen hadden rode spandoeken gedragen met leuzen als CEAUŞESCU EN HET VOLK; CEAUŞESCU - SOCIALISME; CEAUŞESCU EN DE MIJNWERKERS; CEAUŞESCU - ROEMENIË - VREDE of simpelweg CEAUŞESCU. Als ik er aan terugdacht had ik opnieuw het gevoel dat m'n hart zich opende. Ik probeerde me voor te stellen hoe zoiets er bij ons uit zou zien: LUBBERS EN HET VOLK; LUBBERS EN DE KATHOLIEKE KERK; LUBBERS - KAPITALISME - VREDE; LEVE DE VRIENDSCHAP MET DEV.S.! Waarom hadden de landen aan deze kant van de muur klinkende namen als Duitse Democratische Republiek of Unie van Socialistische Sovjet Republieken en waarom woonde ik niet in het Democratisch Koninkrijk der Nederlanden en heette onze bondgenoot niet U.C.S.A.; the United Capitalist States of America? Een zekere theatrale inslag kon de grondleggers van de Oostblokstaten niet worden ontzegd. Er begon me iets te dagen. Zou hier de basis liggen voor mijn band met het Sovjetimperium?

Camelia had mijn betoog met een spottende lach op haar gezicht aangehoord. ‘Het is toch afschuwelijk, die propaganda, die leugens. Mensen dragen die spandoeken omdat ze dat moeten. Jij probeert tegen beter weten in te geloven dat die leuzen hun uit het hart gegrepen zijn!’

‘Nee, nee,’ begon ik, maar ze maande me tot stilte en wees naar het mausoleum. Tussen de boomlange wachters verscheen een kleine, lijkbleke man...

‘Hij is opgestaan...’ stamelde Camelia. En inderdaad; wat onwennig om zich heen kijkend en zoekend naar steun liep de stichter van de Sovjet-Unie zijn praalgraf uit. Hij sprak een van de wachters aan, die hem aan de arm nam en naar het platform op het mausoleum geleidde. In heilig ontzag was de rij op haar knieën gezegen. Camelia en ik waren als enigen blijven staan en grepen elkaar onwillekeurig bij de arm.

Aangekomen op de plek waar zijn opvolgers de 1 Mei-parades pleegden af te nemen, maakte Lenin een diepe buiging. Tot onze verbazing begon de rij te applaudisseren. Van Lenins gezicht straalde een tevreden glimlach. Hij strekte zijn open rechterhand ver voor zich uit en sprak met omfloerste stem: ‘Kameraden! Drie dagen geleden is na ruim 70 jaar het doek gevallen... Een groots theaterstuk komt ten einde!’

‘Dat is het!’ fluisterde ik tegen Camelia, ‘De communistische wereld is één groot theaterstuk, dat is wat me altijd zo gefascineerd heeft! Juist dat burgers, politici, hele volken, spélen dat ze achter een systeem staan! Dat in de etalage van een winkel met bijna lege schappen, waar een tientallen meters lange rij voor staat, dat daar een bord hangt met de tekst HETTIJDPERK CEAUŞESCU - DE GOUDEN EEUW. Dat alle media hier hoe dan ook bol staan van “geweldige oogsten” en “met zus-en-zoveel procent overtroffen productieplannen”. Dat de werkelijkheid er helemaal niets toe doet!’

Camelia had haar arm losgerukt. Met opeengeklemde kaken richtte ze zich op de bevlogen spreker op het mausoleum, die betoogde dat de wereld had kunnen zien dat zijn regieconcept een waardig alternatief vormde voor het kapitalistische improvisatietoneel.

‘Alleen al hun foeilelijke decor, die kakofonie van onsamenhangende reclameleuzen, getuigt van de inferioriteit van de Westerse regie!’

Lenins ogen spuwden vuur. ‘Dus, kameraden, ik dank u voor uw spel! En voor het vergroten van de speelvloer, die inmiddels de halve wereld omvat.’

Weer wilden de toehoorders applaudisseren, maar Lenin maande ze tot

[p. 37]

stilte en dempte zijn stem. ‘Kameraden, nochtans moeten we de historische ontwikkelingen niet veronachtzamen. De gebeurtenissen in Berlijn laten zien dat er binnen onze cast andere behoeften zijn gaan leven. Het emotieloos spelen van vormen heeft afgedaan. Er is onder de acteurs een verlangen naar beleving en bezieling, naar een regisseur die vertrouwd kan worden, in wie geloofd kan worden, maar die slechts op de achtergrond aanwezig is. Het wordt tijd voor een nieuw stuk en een nieuwe rol voor mij. Ik heb inspiratie opgedaan...’

Na deze laatste woorden daalde Lenin de trap van het mausoleum af, de rij wachtenden in verbazing achterlatend. ‘Zou hij nu al klaar zijn met zijn vertoog? Er moet iets in hem zijn veranderd...’ hoorde ik iemand achter ons zich afvragen. En dat bleek het geval. Lenin groette de menigte en liep beheerst in de richting van de bontgekleurde Sint Basilius kathedraal. Midden tussen het mausoleum en de kathedraal hield hij halt. Hij keek nog een keer om naar zijn mausoleum en voer ten hemel.

Weer had Lenin op onnavolgbare wijze de geschiedenis geïnterpreteerd. De wereld was in de twintigste eeuw het strijdtoneel geweest van twee, of, met de Nationaal-Socialisten meegerekend, drie theatergezelschappen. Hele volken, zich al dan niet bewust van de werkelijke toedracht, hadden meegestreden in een wrede, onzinnige, maar ook prachtige theatersportwedstrijd, die de Kapitalisten hadden gewonnen. En nu probeerde Lenin het opnieuw, maar het thema was al oud. Camelia gaf hem een kans, ik dacht niet dat het iets zou worden.