Passionate. Jaargang 7

[p. 18]

Middeleeuwse Reinaert de Vos in een nieuw Duvels jasje

[p. 19]

Voor het Geen Daden Maar Woorden festival bewerkt de rapformatie Duvel Duvel de middeleeuwse vertelling Van de Vos Reynaerde. De tekst is in de dertiende eeuw gemaakt door een zekere Willem en waarschijnlijk ook door hem opgeschreven. En dat is al bijzonder want in die tijd was het schrift alleen weggelegd voor monniken en de elite. De orale literatuur was de bron van kennis en vermaak. Nu, zo'n acht eeuwen later, laten schrijvers en dichters op podia hun werk horen, maar het zijn vooral rappers die van het gesproken woord weer een begrip maken.

Het verhaal Van de Vos Reynaerde, ook wel Reinaert de Vos genoemd, is rijp voor een nieuwe rap-interpretatie. Het Vlaamse dierenepos is nu nog steeds actueel, want iedereen kan zichzelf of zijn naaste medemens erin herkennen. De vos is een listige zakenman die met zijn streken iedereen om de tuin leidt. Hij is alleen uit op zijn eigen gewin en is bereid daar meerdere creatieve moorden voor te plegen. Het middel is simpel, altijd hetzelfde en zeer succesvol: straf iemand af op zijn eigen begeerte.

Het verhaal drijft de spot met de middeleeuwse maatschappij, vooral met de kerk en de adel. Maar ook het gewone ‘klootjesvolk’ wordt niet al te best afgeschilderd. De boer die Bruun de Beer betrapt op het smikkelen van honing uit een boom neemt geen halve maatregel. Samen met andere dorpsbewoners ranselt hij de beer genadeloos af, die van angst snel afdruipt. Bruun baalt dat hij zich heeft laten verleiden door de honing die Reinaert hem had aangewezen.

De vos bekijkt dit schouwspel op een veilige afstand en lacht in zijn vuistje. De sluwheid van de vos zou niet misstaan in de huidige grotestadscultuur en het westerse leven dat op het individu gericht is. Bemachtig zoveel mogelijk voor jezelf en zorg dat je niet gepakt wordt, lijkt het hedendaagse devies. Reinaert de Vos is er groot mee geworden.

Censuur

De inhoud en de verhaalelementen uit de Reinaert zijn tegenwoordig ook herkenbaar in de teksten van rappers. De uitlatingen over bitches en mother-fuckers daargelaten, want die woorden bestonden nog niet in het Middelnederlands. Moraal, identificeerbare hoofdfiguren en ook de schunnigheden zijn in het verhaal van de vos en in de huidige rapteksten terug te vinden.

Rappers die geen blad voor de mond nemen, krijgen tegenwoordig netjes een parental advisory-sticker op hun cd geplakt. Hetgeen de verkoopcijfers vaak juist een extra impuls geeft. Omdat er in de middeleeuwen nog niet zo'n sticker bestond, werd er censuur toegepast. Ouders hadden liever niet dat hun kinderen kennis namen van vers 1258 waar Tibeert de Kater de pastoor onder handen neemt. De kater is door een sluwe streek van de vos in de val gelopen toen hij de lekkere sappige muisjes in de schuur van de pastoor rook.

De pastoor stond in zijn blootje en

was klaar

Om een geweldige klap uit te delen.
Toen Tibeert inzag dat hij zeker

sterven zou,

Werd hij een beetje dapperder,
Zodat het voor de pastoor op een

ramp uitliep:

Zowel met z'n klauwen als met z'n

tanden

Eigende Tibeert zich iets toe, zoals

duidelijk bleek.

Hij sprong de pastoor tussen z'n

benen

Naar de beurs zonder naad
Waarmee men tegen de klok slaat.
Het ding viel naar beneden op de

grond.

Sommige tekstuitgevers hebben nogal moeite gehad met deze passage waarbij ook een duidelijke illustratie is getekend. De doodongelukkige vrouw van de pastoor jammert over de schande die haar man is overkomen. Reinaert de Vos troost haar met de woorden dat de pastoor zijn eigen klokkenspel niet meer kan bespelen, maar dat hij nog wel de kerkklok kan luiden.

[p. 20]

Om dit pikante stuk waarin de kerk te schande wordt gemaakt te omzeilen, lieten de meeste tekstschrijvers de kater een deel van de neus van de pastoor afbijten.

Moraal

Het is niet makkelijk om in deze vertelling een identificatiefiguur te vinden. Wie voelt zich nu verbonden met de ongelukkige pastoor of de kat die in het nauw is gedreven? Iedere toehoorder kiest het liefst the good guy uit, maar in dit verhaal is iedereen the bad guy (of girl) die zich door zijn eigen begeertes laat verleiden. De Reinaert is een van de zeldzame middeleeuwse literaire werken zonder positief personage met wie je je goed kunt identificeren. De voorkeur gaat uiteindelijk toch naar de vos die iedereen te slim af is.

De moraal van het verhaal kan een ieder voor zichzelf invullen. Al lijkt het erop dat uiteindelijk iedereen een verdorven ziel heeft en dat de luisteraar beter zou moeten weten. En is dat ook niet te horen in de teksten van rappers waarin ze zich beklagen over het roven van auto's, het jatten van teksten en het verleiden van hun meisjes door andere rappers? Terwijl ze zich er soms zelf ook schuldig aan maken, evenals Reinaert.

Onze vos verkracht in vers 72 de vrouw van Isengrijn de wolf, al wordt ze in de gecensureerde versie enkel ‘verleidt’.

Isengrijn:
Bovenal hoop ik dat u aandacht zult

schenken

Aan het feit dat hij mijn vrouw

verkrachtte

En mijn kinderen op zo'n manier

mishandelde

- door ze te bepissen zoals ze daar

lagen -

dat twee van hen nooit meer

konden zien

en stekeblind zijn geworden.
Bovendien dreef hij sindsdien de

spot met mij.

Ritme en rijm

In de tijd dat Willem het verhaal schreef werd de vertelling door minstreels of sprooksprekers voorgedragen. Dat was voor het publiek in de middeleeuwen de gebruikelijke manier om van een verhaal kennis te nemen: weinigen konden lezen. De voordrachtskunstenaar had de controle en de macht over de tekst. Door zijn intonatie, gebaren of een veelzeggende knipoog begreep het publiek hoe het verhaal geïnterpreteerd diende te worden.

Om het voor de verteller en voor het publiek makkelijker te maken is de Middelnederlandse tekst geheel op rijm geschreven. De hedendaagse rap daarentegen is niet altijd gebaseerd op rijm. Ritme en klank zijn vaak belangrijker. Ritchie Zebeda van de rapgroep Duvel Duvel rapt in het Nederlands, omdat hij veel meer met deze taal kan spelen dan met het Engels. Hij vindt rappers die niet rijmen nog beter dan diegenen die dat wel doen. ‘Het ritme is het belangrijkste, want als dat goed is hoeft het niet perse te rijmen,’ vindt hij.

Een andere Rotterdamse rapper, Ega, denkt daar niet zo over. Hij rapt voornamelijk in het Nederlands en werkt veel samen met de 010 B-Boyz. Deze groep bestaat naast rappers ook uit breakdancers en graffitispuiters. De teksten van Ega gaan voornamelijk over ‘life on the streets’ en Rotterdam. Ega: ‘Ik vind dat een tekst juist wel moet rijmen en het liefst twee keer in een regel. Dat is de kunst, anders is het geen rap.’

Het grote verschil met de middeleeuwse voordrachten is dat rap doorgaans tegen de achtergrond van een hiphop-beat wordt uitgevoerd. Het ritmisch voordragen van tekst op muziek komt voort uit een Amerikaanse orale traditie, waarbij historisch en politiek engagement een rol speelt. Aan het begin van de jaren '80 werd rap onderdeel van de popcultuur.

Sommige optimisten menen echter dat rap een van de meest recente vernieuwingen in de poëzie is. Gerrit Komrij, de dichter des vaderlands, beweert dat rapdichters teruggrijpen op de orale traditie van de sprooksprekers. Komrij heeft in zijn inleiding op de bloemlezing van rappoëzie Doubletalk too een lans gebroken voor de ‘rappers die de poëzie door mond-op-mond-beademing op het nippertje hebben gered’. Hij voegt daar als opbouwende kritiek aan toe dat de rappers het rijm en de woordspeling onder de knie hebben, maar dat hun taal nog teveel leunt op clichés en stoplappen.

Straattaal

Of rap nu wel of geen poëzie is behoort tot een andere discussie. Een feit is dat een oorspronkelijk gesproken tekst op papier vaak anders overkomt en al helemaal niet op een gedicht lijkt. De woordspelingen die Duvel Duvel maakt zijn niettemin vermakelijk. Zoals blijkt uit de nieuwe interpretatie van de hofdag waarop Reinaert zich moet verantwoorden tegenover Koning Nobel en de andere dieren van het rijk. Duvel Duvel heeft in de bewerking van de tekst nieuwe hoofdfiguren gecreëerd. Het personage dat Reinaert bekritiseert heet Duvel Duvel en de vos heet simpelweg Rein.

Rein de Vos:
Goede avond hoge heren, apen en

meneren

Ik snap dat jullie mij een fucking

lesje willen leren

Ik heb gelogen, terwijl ik keek in

jullie ogen

Ik heb gestolen. Roof van jullie

levens bevolen

Nu is mijn tijd gekomen. Het einde

als het ware

Maar het levert meer op als jullie

mijn leven sparen

Ik heb info van onschatbare waarde
Next level en shit...

Duvel Duvel:
What the deallie? Ben je lau?
(Wat is er nou aan de hand? Ben je

wel in orde?)

Er is niemand in deze kamer die

gelooft in jou

Of je sterke verhalen. Al is je bloed

blauw

Vannacht gaat het vloeien. Niet eens

Frank kan het boeien.

In de hedendaagse Nederlandstalige rap wordt bijna altijd gebruik gemaakt van de heersende straattaal. Als het uitkomt worden er Engelse woorden gebruikt. Door te experimenteren met

[p. 21]

taal ontstaan er ook nieuwe woordspelingen of gezegdes. Zoals: Niet eens Frank kan het boeien. Zebeda: ‘Dat is een nieuw gezegde en het komt van de Frank Boeyen-groep. Zelfs Frank kan het niet boeien dat het bloed van de vos gaat vloeien.’

Publiek

Het gebruik van straattaal is een manier om de aandacht van het publiek, dat die termen wel moet begrijpen, vast te houden. In de middeleeuwen was een goede verstandhouding tussen de verteller en zijn publiek van groot belang. De orale verteller had een dynamische relatie met zijn publiek. Om zijn boodschap over te brengen moest hij zich flexibel opstellen, improviseren en zich aanpassen aan de wensen van zijn gehoor.

De orale verteller moet de kunst verstaan om de aandacht van de groep vast te houden. Dat doet hij door af en toe de tekst te onderbreken en nog eens samen te vatten wat hij tot dan toe heeft verteld, en aan te kondigen wat er nog gaat komen. Hij is zich zeer bewust van het feit dat het volk dat luistert zelf niet in staat is om te lezen. Hij verkeert daarmee dikwijls in een lessituatie waarbij hij het publiek helpt om de juiste interpretatie te maken.

Het hedendaagse publiek dat naar rap luistert verschilt nogal van de middeleeuwers die op het marktplein naar een verteller stonden te luisteren. De luisteraars van nu zijn zeer divers en bovendien zelf in staat om te bepalen wie ze willen horen. Vaak zijn het bepaalde ‘posses’ die de aanhang van een bepaalde rapgroep bepalen. Die hebben daarbij hun eigen (gedrags-)codes en ‘looks’.

Auteur

Een ander verschil tussen de middeleeuwse voordrachtskunstenaars en de hedendaagse rappers is de zelfprofilering van de auteur. Van de schrijver van Reinaert de Vos is niet veel meer bekend dan dat hij Willem heette, rond 1270 leefde, de ‘Madoc’ heeft geschreven en dat het een tijdgenoot was van Jacob van Maerlant. Het is njet duidelijk wie of wat de Madoc is. Alleen aan het begin van Reinaert de Vos staat: Willem, die de Madoc maakte/ - wat hem dikwijls z'n nachtrust kostte-. Misschien had Willem het zelf anders gewild, maar in de middeleeuwen was het verhaal belangrijker dan de auteur.

Met het ego van de hedendaagse rappers is het wel anders gesteld. Zij profileren zichzelf door hun teksten en hebben heel creatieve bijnamen, zodat de echte naam er niet meer toe doet. Een voorbeeld daarvan is genoemde rapper Ega. Hij heet eigenlijk Onno, maar daar valt geen eer mee te behalen.

Ega is een van de vele rappers die zijn afkomst en zijn leefomgeving sterk profileert. ‘Het klinkt misschien arrogant, maar ik behoor wel tot de betere rappers van Nederland. Gasten die alleen naar TMF kijken, denken dat de Spookrijders en de Osdorp Posse de enige Nederlandse rappers zijn. Ik wil bewijzen dat er meer is dan dat, al hoef ik niet perse op die muziekzender te komen.’

Het klinkende woord is in de hedendaagse cultuur ook weer een begrip, met name door de opkomst van de Nederlandstalige rap. Ook al gaat het bij rappers vooral om zelfprofilering en wat er om hen heen gebeurt, er zijn toch overeenkomsten met de orale voordrachtskunstenaars en het verhaal van Reinaert de Vos. Moraal, geweld, seks en satire zijn elementen die de toehoorder nog steeds aanspreken. Rijm, ritme en klank zijn belangrijke middelen van voordracht. De vos blijft een hele slimme bad guy, waar de lezer of luisteraar zich anno 2000 nog mee kan identificeren. En Willem was, voor zijn tijd, heel ‘cool’.

Yvette Benningshof