Passionate. Jaargang 6

[p. 30]

Rappoëzie redt de dichtkunst

De Nederlandse poëzie maakt momenteel een interessante ontwikkeling door. Hoewel een grote groep jonge dichters de traditionele dichtkunst voortzet, signaleren andere dichters de bedenkelijke status van de poëzie in Nederland: zij is vergrijsd, star en traditioneel, en spreekt jongeren niet (meer) aan. De tweede groep dichters ging putten uit andere bronnen om de poëzie een frisse impuls te geven. De hiphop, voortgekomen uit de uit de Amerikaanse, zwarte onderklasse, bleek uitkomst te bieden. De twee verschillende kunst/cultuurvormen gingen samenwerken, de rappoëzie werd geboren. Successen volgden elkaar op. Rapdichters staan tegenwoordig op het programma van ieder gerenommeerd literair festival, waar ze hun poëzie op onconventionele wijze ten gehore brengen, ondersteund door theater of (pop)muziek. Traditionele dichters krijgen concurrentie van een nieuwe generatie die haar onderwerpen verder zoekt dan in de gebruikelijke hoeken, en die de oorspronkelijke regels van de poëzie, bedacht en ontwikkeld door met name de blanke Nederlandse elite, wil uitbreiden met invloeden uit andere disciplines, uit andere landen en andere klassen.

Wegblijven

In de ‘Cultuurnota 1997-2000, Pantser of ruggengraat?’ staat de volgende definitie van jeugdcultuur: ‘Naast uitingen op het gebied van beeldende kunst, theater, letteren, drama, dans, muziek en audiovisuele kunst ook rituelen, taalgebruik, vormen van sport, coderingen, gewoonten, modes, muziek en kledingvoorkeuren die samenhangen met en te herleiden zijn naar levensfase en leeftijd.’

Die definitie van jeugdcultuur leidt tot een aardige confrontatie met de traditionele dichtkunst. Poëzie wordt geproduceerd door een dichter. Meestal individueel. Gedichten zijn te lezen in bundels: meestal één gedicht per pagina. Gedichten zijn te beluisteren tijdens voordrachten op literaire avonden.

[p. 31]

De dichter staat op het podium en draagt zijn gedicht voor. De luisteraar hoort stil te zijn wanneer er een gedicht voorgelezen wordt en het liefst serieus en instemmend te knikken. Het applaus hoort bescheiden te zijn. Behalve het innemende knikje bij de ontvangst van applaus en de rustige tred richting spreekgestoelte wordt de dichter geacht zich niet teveel fysiek in te spannen. Van modes en kledingvoorschriften is geen sprake.

Wie deze ongenuanceerde maar over het algemeen ware karakterschets van poëzie leest, zal het niet verbazen dat jong publiek massaal wegblijft. Jongeren willen eigentijdse vormgeving, willen beweging en geluiden, willen dynamiek en vrijheid, willen hun eigen taalgebruik terug zien en horen, willen teksten die aansluiten bij hún belevingswereld zodat ze er een mening over kunnen vormen, willen deze mening kunnen uitdragen, op hún manier, in hún decor, met hún codes.

Dit vinden jongeren wel in de popmuziek, die dan ook vanaf het prilste begin door hen is omarmd. De energie en de teksten sluiten aan bij hun belevingswereld. Geen enkele andere expressievorm draagt op zo'n directe wijze, onafhankelijk van taal, informatie uit andere culturen over. Door de aandacht die pop geeft aan uiterlijke stijl, speelt muziek een hoofdrol in de constructie van een eigen identiteit. Ook een stijl als hiphop kan deze functie vervullen, juist door haar rol als drager van betekenisvolle boodschappen, waarbij de felle rapteksten verwijzen naar de eigen identiteit.

Witregels

In de discussie over de samensmelting van rap en poëzie duikt telkens het verwijt op dat de inhoud van rapteksten inferieur is aan die van poëzie. Merkwaardig is dat nergens de regels omtrent de inhoud van poëtische teksten in het algemeen vermeld staan. Wat gevestigde poëzie als vorm behelst is daarentegen helder. Witregels, gebrek aan interpunctie, een centrale plaats van het gedicht op de pagina, doorlopende zinnen, alliteratie, enzovoort kenmerken een gedicht en maken zelfs dat een willekeurige tekst in deze vorm geschreven per direct de status van ‘een gedicht’ krijgt.

Dit is een vastgeroest beeld van een ooit beweeglijk verschijnsel. Eeuwenlang is poëzie met name oraal ten gehore gebracht. Keltische barden, middeleeuwse minstrelen, maar ook Afrikaanse Griots hadden de taak didactische, verhalende poëzie te brengen op een aantrekkelijke wijze, waarbij het gebruik van theater en muziek niet geschuwd werd. In de achttiende eeuw werd de educatieve functie van poëzie onder invloed van de Romantiek grotendeels vervangen door een meer persoonlijke en emotionele dichtstijl. In de negentiende eeuw wisselden de nieuwe literatuuropvattingen elkaar steeds sneller af. Er ontwikkelde zich een realistische stroming die juist nauwkeurigheid en objectiviteit in de literatuur terug wilde zien. In de twintigste eeuw zette de pluriformering zich voort. In deze eeuw komt er een hernieuwde belangstelling voor de wijze waarop de gedichten ten gehore gebracht werden. Grote dichters als Majakovski, Dylan Thomas, Ezra Pound en Federico Garcia Lorca zijn dan ook te beschouwen als voordrachtskunstenaars. Zij brachten met hun voordrachten de poëzie dichter bij het volk. Ook de Beat Generation, onder aanvoering van Allen Ginsberg, heeft een grote invloed gehad. Een nieuwe, vrije poëzie verspreidde zich razendsnel, en dichters over de hele wereld werden er door beïnvloed.

Dat de literaire wereld zo geschokt reageert op de mengeling van disciplines, op de experimentele samenwerking van rap en poëzie, lijkt op onwetendheid te duiden. Of in ieder geval op het negeren van het verleden en de traditie. Het is vooral een kwestie van opnieuw wennen aan oude vormen. Dankzij goede voordracht kan de poëzie een publiek bereiken dat bij de schriftelijke vorm al lang is afgehaakt.

[p. 32]

Bastion

Over de nieuwe uitingsvormen heeft Serge van Duijnhoven het in zijn essay ‘Het offensief der zinnen, poëzie rap, taal en ontbinding’. Hij stelt dat de afgelopen decennia diverse pioniers hebben geëxperimenteerd met nieuwe combinaties van muziek, elektronische middelen en het gesproken woord. Zo is er het roemruchte dichterscollectief The Last Poets, rapper Ice-T, en de Beat Generation.

De Beat Generation heeft zich allengs gewild of ongewild toegang verworven tot de canon van literatuur. Van Duijnhoven stelt vast dat dit in Nederland zeker niet het geval is bij de meeste uitingen op het snijvlak van poëzie en muziek. ‘De literaire garde heeft zich teruggetrokken in haar orthodoxe bastion waar het evangelie streng wordt beleden en nageleefd.’ Het grootste probleem lijken de dichters zelf, die zich al maar verder terug lijken te trekken in een kleine, elitaire kring. Terwijl andere kunstvormen juist een ontwikkeling doormaken van profanisering en de scheiding tussen hoge en lage kunst steeds kleiner wordt, nestelt de poëzie zich in een ivoren toren. Daarom heeft de poëzie het voor zichzelf uiterst moeilijk gemaakt nog aansluiting te vinden bij een jong publiek.

Volgens Van Duijnhoven weten veel literaire recensenten ook niet goed wat ze aanmoeten met de rap-poëzie. Er blijkt een kloof te bestaan tussen wat de literaire kritiek bestempelt als waardevolle literatuur, en het werk van de schrijvers en dichters waar het jongere publiek op afkomt. Hij pleit voor een overbrugging van die kloof door een andere benadering van het gesproken woord: opener, toleranter en meer onbevangen.

De criteria voor poëzie zijn moeilijk te definiëren. Toch schrijft de gevestigde orde over ‘wat mag en niet mag in de poëzie’ (Herman de Coninck in De Morgen van 6 maart '97) of over ‘de enige poëzie die “poëzie” mag heten’ (Bert van Weenen in Trouw van 10 januari '97). Ook uit de nominaties voor de belangrijkste poëzieprijzen blijkt dat afwijkende poëzie van jonge dichters nog weinig gewaardeerd wordt. Kortom, de geldende criteria zijn beperkt en worden in stand gehouden door een selecte kring recensenten en dichters, die vaak ook in de jury's zetelen. Eenvoud is bijvoorbeeld een verwijt dat rapteksten vaak treft. Het zou duiden op inferieure kwaliteit. Maar kunnen literaire teksten soms niet juist heel eenvoudig zijn? Degenen die samenwerking als verkrachting van de kunst zien, wijzen in de eerste plaats op de erbarmelijke kwaliteit van de rapteksten. Ze horen in de teksten slechts een discriminerende, antisemitische, vrouwonvriendelijke en grove inhoud (Public Enemy), door schreeuwende negers op agressieve wijze in de camera gebruld.

Net zo goed als slechte poëzie bestaat er slechte rap. Er bestaat echter wel degelijk een vorm van rappoëzie waarin men kwaliteit kan ontdekken, hoe moeilijk de criteria daarvoor ook te definiëren zijn. Rappers voegen woorden samen of korten ze in om tot het gewenste rijmeffect te komen. Het verlengen of verkorten van woorden dient voor een synchroon verloop met de beat. Zij die de samenwerking tussen rap en poëzie als verrijking beschouwen, wijzen op de overeenkomstige ingrediënten van de beide cultuurvormen. Gebruik van bijvoorbeeld neologismen, metrum, afkortingen. Rap kan dezelfde eigenschappen bezitten die enkel aan hoge kunst (poëzie) toegekend worden: complexiteit, intertextualiteit, ambivalentie, experiment, enzovoort. Het door Gerrit Komrij geschreven voorwoord van de bundel ‘rappoëzie’ Double talk too is een goed voorbeeld van een poging de poëzie te openen. ‘Rap redt poëzie door mond op mond beademing,’ aldus Komrij.

Serge van Duijnhoven en Olaf Zwetsloot vinden dat ook. Hoge en lage cultuur trekken steeds meer naar elkaar toe. Opvallend vinden ze dat de poëzie pas recentelijk mee is gaan doen met deze tendens, en zich

[p. 33]

tot voor enige jaren afzijdig hield van experimenten. Zij wijten deze starheid aan de dichters zelf, die zich volgens hen prima voelden in hun kleine, elitaire kring.

‘In Nederland is wat poëzie betreft absoluut nog sprake van een klassenmaatschappij: een scheiding tussen elite en volk, tussen de officiële literatuur en de orale traditie. Gelukkig naderen muziek en poëzie steeds meer in elkaars richting.’ Zij bepleiten de samenwerking, die zowel de poëzie weer fris en aantrekkelijk zou maken, en de rap op een serieuzer en hoger plan brengen. Van Duijnhoven geeft zelf het goede voorbeeld. Samen met DJ Dano brengt de dichter sinds enkele jaren zijn werk ten tonele. Dit jaar stond hij zelfs op het programma van De Nacht van de Poëzie, hét bolwerk van de gevestigde dichtkunst. Hij vindt dat rappers zowel wat hun onderwerpskeuze als hun vocabulaire betreft een verfrissing zijn voor de Nederlandse taal. Rappers dichten over zaken die in poëzie maar weinig aan bod komen: ze dichten in een modern straatstaccato op een rauwe, directe manier over prostitutie, criminaliteit, betonnen buitenwijken, werkloosheid, racisme en dergelijke. ‘Ze nemen je mee naar een nog altijd braakliggend terrein in de Nederlandse letteren, waar het keurige dichtersvolk zich nauwelijks durft te vertonen.’

Elite

Door de globalisering hebben allerlei cultuurvormen zich mondiaal verspreid en nationale culturen beïnvloed, wat een postmodernistische mengelmoes aan stijlen heeft opgeleverd. Zo is het mogelijk dat een stroming uit de Amerikaanse massacultuur zich is gaan mengen met een Nederlandse blanke elite-cultuur - de poëzie. Nu rappoëzie zich vertoont op festivals, blijkt hoe positief de samenwerking ontvangen wordt, hoewel het nog te vroeg is om uitspraken te doen over de invloed van het nieuwe genre op de belangstelling van de jeugd voor poëzie. De angst dat de poëzie haar autonomie zal verliezen lijkt overtrokken. Een grote groep jonge dichters gaat nog op traditionele wijze door, zonder hun werk te willen combineren met dat van kunstenaars uit andere disciplines. Als er al reden is bang te zijn voor vervlakking, is er in elk geval nog een reservaat dat aan de conventies vasthoudt.

Dat rappoëzie leeft, geeft aan dat een interdisciplinaire samenwerking niet alleen een spannend experiment is, maar ook nog eens positief kan uitwerken voor de poëzie in het algemeen. Het zal nog wel de nodige discussie vergen voor de rappoëzie haar opmars kan maken naar het erepodium van de cultuur, maar in elk geval is het de voor de Nederlandstalige dichtkunst de beste optie om aansluiting te zoeken bij een jonger publiek. Dit is sterk geneigd poëzie als stoffig, saai en vervelend te betitelen, nog voor er goed notie van genomen te hebben. Als rap ook als een vorm van poëzie beleefd mag worden, zal aan deze vooroordelen allicht wat minder rigoureus vastgehouden worden. Dat rappoëzie door de gevestigde cultuur nog altijd met wantrouwen tegemoet getreden wordt, geeft vooral aan dat de zelfbenoemde cultuurhoeders hun positie bedreigd zien en de toenadering tot een populaire cultuur beschouwen als een verwording van hun status. Gelukkig leert de geschiedenis dat jongere generaties doorgaans over de langste adem beschikken.

Heleen Groenendijk en Mariette van Muijen

Geraaldpleegde bronnen

Emerald Beryl, Double Talk too,(Amsterdam 1998)

Cultuurnota 1997-2000, Pantser of ruggengraat?.

Serge van Duijnhoven, ‘Het offensief der zinnen, poëzie rap, taal en ontbinding’, Streven, februari 1999

Serge van Duijnhoven en Olaf Zwetsloot, ‘Wij willen de jonge dichters’, De Groene Amsterdammer, 22 mei 1996