Passionate. Jaargang 6

[p. 16]

[p. 17]

[p. 18]

De universele mythe van Star Wars

Ieder hindoekind kent het verhaal van de Ramayana, een van twee grote epoden van het oude India. Het vertelt over prinses Sita, die ontvoerd wordt door de demonenkoning Ravana, en over haar redding door prins Rama, een incarnatie van de god Vishnu. In een grote veldslag wordt Rama ter zijde gestaan door zijn trouwe halfbroer Lakshmana en de apenhoofdman Hanuman. Hij verslaat Ravana en neemt Sita mee terug naar huis.

Een Indiër die in de jaren tachtig naar de eerste drie Star Wars films ging, zag een spektakel van special effects, gesitueerd in een vreemde wereld vol technologische hoogstandjes. Maar hij zag ook hoe prinses Leia belaagd werd door het kwaad in de persoon van Darth Vader. Haar redding kwam van de jonge held Luke Skywalker, diens trouwe vriend Han Solo en een aapachtige wookie. De film was door en door Amerikaans en toch kon het publiek in Bombay hem ten volste begrijpen. Dit was een verhaal dat ze kenden, dat hun moeder vroeger vertelde voor het slapen gaan.

Elders, in Japan bijvoorbeeld, gingen ook mensen naar die film. Zij zagen een jonge held die in de leer ging bij Jedi-meester Yoda om één te worden met de alomtegenwoordige geest van het heelal, de Force. Luke Skywalker leerde zichzelf en daarmee zijn wapens beheersen. Een lichtzwaard is geen kendo, maar het wapen was herkenbaar in Tokyo. Hetzelfde geldt voor de Force, die in Japan en China bekend staat als ‘tao’ en in India als ‘dharma’. De oude meester die de held inwijdt in de spiritualiteit en de vechtkunst is ook een oude verschijning. In de Ramayana heet hij Viswamithra.

Thema en plot

Het precieze verhaal van Star Wars doet er niet echt toe. In mythes draait het niet om het plot. Dat staat slechts in hoofdlijnen vast - van de Ramayana bestaan tientallen versies. Het gaat om de karakters, hun motieven en de acties die daaruit voortkomen. Er is een aantal thema's en het plot bepaalt hoe die aan elkaar geregen worden. De thema's zelf zijn echter sterker dan het plot.

Star Wars vertelt een universeel verhaal, briljant bij elkaar geraapt door regisseur George Lucas, die er zo voor gezorgd heeft dat zijn science fiction herkenbaar is voor iedereen op aarde (dit in tegenstelling tot Star Trek, dat weinig verder reikt dan de belevingswereld van de blanke Amerikaanse middenklasse).

Lucas' genialiteit laat zich het best illustreren aan de hand van de delen uit de periode '77-'83, aflevering vier tot en met zes uit een cyclus van negen. Die volgen exact het patroon dat al een paar millennia succesvolle heldenverhalen oplevert. Geen enkele mythe doorloopt het hele traject, maar alle doen zeker de helft van de thema's aan.

[p. 19]

Heldenpad

Dit is het verhaal van de held. Als hij geen prins is (Buddha, Rama, Odysseus), is hij wees (Parcival, Romulus & Remus, Luke Skywalker) dan wel door een goddelijke ingreep geboren (Hercules, Jezus, Anakin Skywalker). Alle drie de gevallen komen erop neer dat hij opgroeit zonder vader in de buurt. De held is geen gewone jongen als ieder ander. Zelf is hij zich echter niet van een speciale roeping bewust en vaak verzet hij zich als een toevallige gebeurtenis hem het heldenpad opduwt. Odysseus doet zelfs alsof hij krankzinnig is, als de Trojaanse oorlog hem roept. Luke Skywalkers roeping komt als hij met zijn stiefvader de robots R2D2 en C3PO koopt. R2D2 bevat een opname van prinses Leia's roep om hulp.

De held gaat op pad, op zoek naar het avontuur in dienst van de gerechtigheid, maar heimelijk ook op zoek naar de vaderfiguur die in zijn jeugd ontbrak. Hij levert zijn eerste gevechten, die hij verliest. Daardoor beseft hij dat hij nog veel te leren heeft. Deze episode wordt in verhalen met prinsen vaak overgeslagen, omdat de bijzondere gaven van dergelijke helden voor zichzelf spreken. Anderen moeten hun bijzondere rol voor de toehoorders sterker waarmaken. Om die reden moet Luke Skywalker, hoewel hij later een prins blijkt te zijn, toch de volledige opleiding doorlopen.

Tijdens de leerfase komt onvermijdelijk het moment waarop de held in de onderwereld moet afdalen om zijn angst voor de dood te overwinnen. De onderwereld kan vele gedaanten aannemen. Soms is het de diepte der aarde, soms de woestijn, soms de zee, soms de buik van een walvis of een ander monster. In Star Wars is de onderwereld een onheilspellende jungle-planeet, waar Luke Skywalker Jedi-meester Yoda en daarmee de vechtkunst leert kennen. De apotheose komt als Luke een door Yoda opgeroepen tegenstander verslaat. Op het moment dat

Beelden uit de nieuwe Star Wars film The Phantom Menace

[p. 20]

hij wil toeslaan, ziet hij dat de tegenstander zijn eigen gezicht heeft. Hij moet zichzelf doden en zo tonen dat hij de angst heeft overwonnen.

Jezus offert zichzelf aan het kruis en overwint zo de dood en daarmee tegelijk het kwaad. Zijn discipelen nemen zijn taak op aarde over. Luke Skywalker keert echter net als Heracles en Gilgamesh (de Sumerische held uit het oudste epos ter wereld) zelf terug uit de onderwereld om het kwaad in de bovenwereld te bestrijden. Nu hij zijn angst heeft overwonnen en zijn lot als held aanvaard heeft, kan hij het opnemen tegen Darth Vader.

Verwantschap

De mythische strijd tussen goed en kwaad is in de wereldliteratuur keer op keer beschreven. Grootse legers trekken samen, helden bestrijden elkaar, maar uiteindelijk is het een gevecht van man tot man tussen de held en de demonenkoning die het pleit beslecht. Zo gaat het in de Mahabharata, dat andere grote epos van India, zo gaat het in de Griekse mythologie, waar de god Zeus in de strijd tegen de titanen aan het langste einde trekt. In Star Wars gaat het niet anders. De strijd is lang en bloedig, maar het goede trekt aan het langste eind.

Aan het eind van oudste Star Wars trilogie volgt een verrassing: Darth Vader is de vader van Luke Skywalker. Toch had dat niet helemaal een verrassing hoeven zijn. In de Mahabharata zijn de strijdende partijen neven en ook Zeus en de titanen zijn verwanten. Luke Skywalker wordt gesteund door de Force, Darth Vader door de duistere kant van de Force. De kant van het licht wint, maar is onlosmakelijk verbonden met de kant van het donker.

Die gedachte is vertrouwd. Satan was ook een gevallen engel, ooit een vertrouweling van God, later diens ergste tegenstander. Judas was eerst een leerling van Jezus, later de man die hem verraadde. In het oosten is de verwantschap van goed en kwaad zelfs het hart van de levensbeschouwing geworden. Yin en yang, de twee verwante zijden van de tao, vullen elkaar daar aan. Licht en duister zijn tegengestelden, maar hebben elkaar evengoed nodig. Star Wars volgt de westerse ideologie: goed en kwaad zijn uitersten die elkaar willen vernietigen. Maar in de band tussen Luke Skywalker en Darth Vader komt ook de oosterse component om de hoek kijken.

George Lucas voelt het allemaal perfect aan. Zijn personages zijn stuk voor stuk opgebouwd uit elementen van de wereldliteratuur. Luke Skywalker is de universele held. Prinses Leia is net als Sita, Draupadi (uit de Mahabharata) en diverse Griekse heldinnen een karaktervolle maar tegelijkertijd hulpbehoevende vrouw. Han Solo is een held van het Odysseus-type: opportunistisch maar met het hart op de goede plek. Ook sidekicks als R2D2 en C3PO hebben hun pendanten in de antieke mythologie, zij het dat ze daar minder op de voorgrond treden.

Albert

Idioom

De nieuwe Star Wars film The phantom menace is deel één van de totale cyclus. Opnieuw neemt George Lucas het verhaal van de universele held bij de kop. Waar de delen vier tot en met zes vooral de oosterse interpretatie van de mythe volgden, richt de eerste trilogie zich naar het westerse gedachtengoed, vermoedelijk uit commerciële overwegingen.

Het verhaal van deel één begint als de planeet van koningin Amidala (jong, karaktervol maar hulpeloos) belegerd wordt door de Federatie, die een verbond heeft gesloten met het kwaad in de persoon van Darth Sidious. De reden blijft schimmig, maar het is een handelsoorlog - een volkomen onbekend begrip in oude mythes, net als de termen democratie en bureaucratie waar regelmatig mee geschermd wordt. Ondanks deze concessies aan het Star Trek idioom en andere zwaktes in het plot volgt de film grotendeels het vertrouwde patroon.

Deel één kent twee uitgesproken helden: de jonge jedi Obi-Wan Kenobi en het kind Anakin Skywalker. Het is Obi-Wan die in een gevecht van man tegen man Darth Maul verslaat. Vlak daarvoor heeft Darth Maul Obi-Wans meester Qui-Gon Jinn gedood. De plotmatige uitvoering is totaal verschillend van het gevecht tussen Luke Skywalker en Darth Vader uit The return of the jedi (deel vijf), maar op mythologisch niveau is het hetzelfde: de held verslaat het kwaad, maar raakt daarbij zijn vader kwijt, zodat de emoties van triomf en verlies om voorrang strijden. Overigens noemt Obi-Wan Qui-Gon aan het begin van de film ‘my young Padawan’, een verwijzing naar de Pandawa-broers uit de Mahabharata.

Anakin Skywalker is een held in de dop. Hij steelt de show tijdens de pod-race, een variatie op de wagen-race uit Ben Hur en allerlei wedstrijden uit de Griekse mythologie (dit type wedstrijden komt in het oosten nauwelijks voor). Aan het eind van The phantom menace, als koningin Amidala tijdelijk gered is maar het kwaad nog lang niet verslagen, krijgt Anakin van Obi-

[p. 21]

Wan de toezegging dat hij opgeleid zal worden tot jedi. De oude Yoda twijfelt: hij voelt de donkere kant van de Force in Anakin en hij weet dat Darth Sidious na de dood van Darth Maul op zoek zal gaan naar een nieuwe leerling die zich tot het kwaad wil bekeren.

Over de twee delen die volgen, heeft George Lucas nog weinig losgelaten. Vast staat alleen dat ze zullen moeten uitkomen bij de situatie zoals die aan het begin van de oudste Star Wars film is: prinses Leia op de vlucht voor de Federatie en Luke Skywalker die een anoniem leven leidt, op enige afstand bewaakt door Obi-Wan Kenobi. Vanuit die wetenschap valt over het vervolg best een en ander te zeggen.

Carthago

De eerstvolgende Star Wars film wordt een liefdesgeschiedenis, geënt op het verhaal van Dido en Aeneas. De laatste was een Trojaanse held die na de vernietiging van zijn stad aan het zwerven ging en uiteindelijk de mythische voorvader zou worden van de Romeinse keizers. Onderweg had hij een affaire met Dido, de koningin van Carthago, die hij uiteindelijk zou verlaten, waarop zij zichzelf doodde (zo maakten de Romeinen van hun strijd tegen Carthago een voortzetting van de Trojaanse oorlog, die immers ook begon met een ongelukkige liefdesgeschiedenis, tussen de Trojaanse prins Paris en de Griekse koningin Helena).

Anakin Skywalker en koningin Amidala zullen elkaar in deel twee dus vinden, een romance waaruit Leia en Luke voortkomen. Tegelijkertijd begint voor Anakin de inwijding in het jedi-schap. Daarbij wordt de duistere kant van de Force in hem steeds verder wakker, zich uitend in ongedurigheid en vernielzucht. Zijn meester Obi-Wan Kenobi ziet het allemaal gebeuren, maar blijft hopen dat de lichte kant zal winnen.

Deel drie beschrijft de val van Anakin Skywalker, zijn verwording tot Darth Vader. De rol van held zal in deze film waarschijnlijk weer verschuiven naar Obi-Wan Kenobi, die het goede moet vertegenwoordigen. Hoe George Lucas het verder gaat aanpakken, blijft in nevelen gehuld. De oude mythologie gaat zelden in detail in op de beweegredenen van het kwaad (de moderne mythologie sinds Goethe's Faust natuurlijk wel).

Het ligt voor de hand dat Anakin zal falen bij een van de beproevingen die helden moeten doorstaan. Jezus kreeg van de duivel rijkdommen en de heerschappij over de wereld aangeboden. Hij weigerde. Meestal is de beproeving echter een verleidelijke vrouw. Odysseus, bijvoorbeeld, werd een jaar lang door de nymf Circe vastgehouden. Waarvoor Anakin door de knieën gaat, zal zich nog een paar jaar laten raden, maar de potentieel fatale dame loopt in The phantom menace al rond, in de persoon van Padme, een van Amidala's hofdames.

Of de delen zeven tot en met negen ooit gemaakt zullen worden, is niet duidelijk. Aan het eind van deel zes heeft Luke Skywalker het kwaad verslagen, hoewel nog niet duidelijk is of dat definitief is (dat hangt ervan af of de keizer uit The return of the jedi dezelfde persoon is als Darth Sidious uit The phantom menace). Misschien voegt hij zich wel bij die andere klasse helden, degenen die niet het ultieme kwaad bevechten maar op zoek gaan naar het ultieme goede, zoals Buddha naar de verlichting, Parcival naar de heilige graal en lason naar het gulden vlies.

George Lucas weet het waarschijnlijk al, net zoals hij weet hoe iedere mythe eindigt: met de thuiskomst van de held en tenslotte zijn hemelvaart. Een held gaat niet zomaar dood, de goden halen hem binnen. Zo eindigen de verhalen van Rama, de vijf broers uit de Mahabharata, Buddha, Hercules, Jezus, Romulus, Aeneas, Parcival, Odysseus en die tientallen anderen. Zo eindigt ook het verhaal van Luke Skywalker.

Christian Jongeneel