Passionate. Jaargang 6
(1999)– [tijdschrift] Passionate–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 30]
| |||||
[pagina 31]
| |||||
Veel wijsheid ligt in korte woorden besloten. - Sophocles
Aforismen mogen elkaar gerust tegenspreken: ze zijn niet allemaal op dezelfde dag bedacht en ieder ding kan men van verschillende kanten bekijken. - Ernst Hohenemser
Men kan iets ‘aardigs’ zeggen, maar als de waarde van de gedachte, na de glimlach, verbleekt en te betwijfelen valt, is er geen sprake van een aforisme. - Simon Carmiggelt
Een verzameling gedachten moet een morele apotheek zijn, waar men geneesmiddelen tegen alle kwalen kan vinden. - Voltaire
Het aforisme is zoiets als een edelsteen, die om de zeldzaamheid aan waarde wint en slechts in kleine doses is te genieten. - Herman Hesse
Een koddige of paradoxale uitspraak is nog geen aforisme, zij wordt dat pas indien ze ons iets essentieels vertelt over de mens en het leven op aarde. - Cees Buddingh'
Een aforist is een auteur die tracht met enkele woorden een heel boek of met één boekje een hele bibliotheek te overtroeven. - Julien de Valckenaere
Er bestaat zowel onder lezers als literaire critici veel verwarring over wat een aforisme nu precies is. Wie een citatenboek doorbladert, stuit al snel op een ratjetoe van allerlei door schrijvers en andere beroemdheden gedane uitspraken, die meestal slechts twee dingen met elkaar gemeen hebben: ze zijn kort en bezitten esprit. Aforismen, aforistische citaten, spreekwoorden, moppen, geestige opmerkingen: alles staat er in. Omdat het aforisme lange tijd niet als een volwaardig genre is gezien, hebben de literaire critici geen goede definities geformuleerd over dit - althans in ons land - literaire randverschijnsel. Niemand weet aan welke eisen een uitspraak moet voldoen alvorens die een aforisme mag worden genoemd. Vandaar de vaak chaotische samenstelling van citatenboeken. Men harkt gewoon alle uitspraken bij elkaar die kort en leuk zijn en in het gunstigste geval ook nog tot nadenken stemmen. Voor hen die het aforistische genre wel serieus nemen en dit beschouwen als een volwaardig onderdeel van de literatuur, lijkt het dan ook zinvol om enige lijn aan te brengen in de discussie over wat een aforisme nu precies onderscheidt van andere uitspraken; het aforisme is mysterieuzer dan elk ander literair genre, en in dit enigmatische karakter schuilt zeker een deel van haar aantrekkingskracht. | |||||
Wat is een aforisme?Het aforisme is, eenvoudigweg, het tegenovergestelde van een cliché. Een aforisme moet origineel zijn, een bepaalde paradoxale kant van de waarheid tonen die nooit eerder door iemand is gezien, laat staan op papier gezet. Wie aforismen wil schrijven moet dan ook beschikken over een spirituele geest; het bezit daarvan blijkt vooral uit de zelfverzekerdheid waarmee iemand zijn eigen waarheden durft te zien en in taal te formuleren. Natuurlijk is een exacte woordkeus daarbij belangrijk. Het gaat bij aforismen om ‘de beste woorden in de beste volg- | |||||
[pagina 32]
| |||||
orde’ (Cees Buddingh'). Aforismen schrijven is in de eerste plaats een kwestie van durven: een unieke kijk op de dingen verkondigen zonder zich daarbij te laten remmen door hedendaagse maatschappelijke conventies over wat ‘waar’ is. Aforismen horen te verrassen, te prikkelen, te provoceren. We zouden het aforisme kunnen omschrijven als een ‘deftige’ one-liner, een one-liner die aan allerlei specifieke eisen moet voldoen waarvan de aanwezigheid van een paradox de belangrijkste is. Het aforisme is de koningin onder de one-liners, het oudste en eerbiedwaardigste lid van het universum der schoonschrijverij. | |||||
Korte geschiedenis van het aforismeHet is aannemelijk dat het aforisme een van de oudste kunstvormen ter wereld is. Gezegden en spreekwoorden zijn van alle tijden, een begin is niet te traceren. Niet lang nadat iemand voor het eerst zijn mond opendeed en per ongeluk iets zei waar de overige stamleden over na moesten denken, moet het aforisme zijn geboren. De oudst bekende aforismen zijn reeds duizenden jaren geleden op papier gezet. De menselijke beschaving zou nooit tot stand zijn gekomen indien we, naast onze genen, ook niet onze (quasi-)wijsheden aan elkaar hadden doorgegeven. Het staat vast dat in de vijfde eeuw voor Christus Hippocrates voor zijn helder en beknopt geformuleerde geneeskundige geboden als eerste de term ‘aphorismoi’ gebruikte, dat is Grieks voor begrenzing. Epiktetes, een Grieks filosoof uit de eerste eeuw, breidde het gebruik van aforismen uit tot ethisch terrein. Hij becommentarieerde, zoals overigens de grote meerderheid van aforistici na hem, de zedelijke gedragingen van de mensen om hem heen. Van alle talen leende vooral het Latijn zich voor bondige, spitse formuleringen. Een bekende aforist uit de Romeinse tijd is Seneca; ook Cicero, Ovidius, Marsialis, Vergilius, Quintillianus en tal van andere Romeinse denkers en schrijvers staan bekend om hun spirituele uitspraken.
Niets ontwaakt gemakkelijker dan sluimerende liefde. - Seneca
Een lichtgelovig meisje te misleiden is een gemakkelijk te behalen roem. - Ovidius
Het ligt in de aard van de mensen de gevallene nog een trap na te geven. - Aeschylus
In de heilige boeken der grote godsdiensten wordt vaak in aforistische vorm gesproken, bijv. in de Tau-te-tjing van Lau-tse en in het vrijwel geheel in aforismen gestelde bijbelboek Prediker. Middeleeuwse godvruchtige verhandelingen zijn eveneens soms geheel of deels in aforismen gesteld, zoals bijv. de Navolging van Christus van Thomas a Kempis.
Er is niets nieuws onder de zon. - Prediker 1,10
Hij die niet kan lachen, moet geen winkel beginnen. - Confucius
De mens wikt, maar God beschikt. - Thomas a Kempis 1, 19, 2; naar | |||||
[pagina 33]
| |||||
Spreuken 16, 9
Latere beroemde aforistici zijn François hertog de La Rochefoucauld (1613-1680) wiens Mémoires et maximes (1665) behoren tot de klassieken van de Franse letterkunde. In de Maximes, uiterst scherp geformuleerde aforismen, tracht hij aan te tonen dat heel het menselijk handelen op eigenliefde berust. La Rochefoucauld was een aristocratisch heethoofd die vanwege een aanvaring met kardinaal Richelieu enige tijd in de Bastille belandde. Politiek bereikte hij nimmer iets omdat hij zich eerder liet leiden door zijn amoureuze voorkeuren - hij had de neiging om de kant te kiezen van tegen het gezag complotterende adellijke dames - dan politieke inzichten. Nadat hij zich teleurgesteld uit de politiek terugtrok, begon hij met schrijven van aforismen. Zijn specialiteit was de maxime. Het schrijven van maximen gedijde in een saloncultuur, waar het vooral voorname vrouwen waren die de toon aangaven. Het toonaangevend cultuurideaal uit die tijd was dat van de honnête homme; men streefde ernaar een oprecht en waarachtig mens te worden. Uit de inhoud van maximen kon men allerlei eisen van smaak en eer afleiden; zo ontwikkelden zich de normen waaraan men zich in gegoede kring diende te houden. Vanouds bestond reeds de sententia, de korte spreuk, een retorisch middel om een passage in een redevoering een saillant effect te verlenen. Een bijzondere vorm, de sententia maxima, oftewel de maxime, diende een zo algemeen mogelijke waarheid zo kort en bondig mogelijk uit te drukken en was dus het tegenovergestelde van een beargumenteerde uiteenzetting. De essentie van een moralistisch betoog moest helder worden samengevat in een of twee zinnen. Het mini-genre van de maxime werd in de tweede helft van de zeventiende eeuw een ware literaire hype, misschien wel de eerste literaire hype uit de geschiedenis. Al spoedig bleek van alle beoefenaren van het genre la Rochefoucauld de meester van het scherpzinnig formuleren. De ontmaskeraar van de schijndeugd toont aan hoeveel egoïsme kan schuilgaan achter het hoogst geprezen gedrag.
In jaloezie is meer eigenliefde dan liefde.
Gewichtigheid is een uiterlijke list om innerlijke leegheid te maskeren.
Het is gemakkelijker wijs te zijn voor een ander dan voor zichzelf.
Hoe interessant wij ook doen over ons verdriet, de oorzaak ervan is vaak slechts eigenbelang en ijdelheid.
Wij vergeven vaak degene die ons verveelt, maar nooit degene die wij vervelen.
La Rochefoucauld
Andere bekende Franstalige aforistici zijn Blaise Pascal (1623-1662) met Pensées (1670), Luc de Claviers Marquis de Vauvenargues met Réflexions et maximes | |||||
[pagina 34]
| |||||
(1746) en Sebastien R.N. Chamfort (1741-1794) met Maximes (1803). Uit de Duitstalige literatuur: George Lichtenberg met Aphorismen (1799), Johann Wolfgang von Goethe met Maximen und Reflexionen (1840), Friedrich Nietszche met Menschliches, allzumenschliches (1878) en Arthur Schopenhauer met zijn Aphorismen zur Lebensweisheit (1851).
Mensen zijn zo gevoelig voor vleierij, dat ze er, zelfs als ze denken dat het vleierij is, toch de dupe van worden. - Vauvenargues
Een verliefd mens is iemand die zich beminnelijker wil voordoen dan hij is: daarom zijn bijna alle verliefden belachelijk. - Chamfort
Wat de mensen het noodlot plegen te noemen, zijn gewoonlijk slechts hun eigen domme streken. - Schopenhauer
Ik ben ervan overtuigd dat men niet alleen zichzelf in anderen bemint, maar dat men ook zichzelf in anderen haat. - Lichtenberg
Sommige kunstenaars worden postuum geboren. - Nietzsche
Tegenover het noodlot staan zelfs de goden machteloos. - Erasmus
In het Nederlandse taalgebied - Erasmus schreef in het Latijn - kunnen worden genoemd J.C. Bloem, Cees Buddingh', Gerrit Komrij, Jan Greshoff, C. Wijnaendts Francken, Karel Jonckheere, Gerd de Ley en Julien de Valckenaere. De cabaretier Wim Sonneveld gebruikte in zijn conferences regelmatig uitspraken van Julien de Valckenaere. Hier komt al duidelijk naar voren dat het aforisme zich bevindt in een driehoek tussen poëzie, cabaret en filosofie. Er is vaak sprake van een beeld, dat in eerste instantie slechts humoristisch bedoeld lijkt maar dat zich vervolgens voor diepere overpeinzing leent. | |||||
Oscar WildeEen revolutionaire vernieuwer van het aforistische genre was Oscar Wilde (1854-1900), Engels schrijver van Ierse afkomst, die aan het eind van de negentiende eeuw de leider werd van een esthetische cultus - zijn credo luidde l'art pour l'art - en zich grote faam verwierf door zijn blijspelen, waaronder The Importance of being earnest (1895), die wemelden van de aforismen, evenals zijn opstellen over kunst en leven en zijn roman The picture of Dorian Gray. Wilde is misschien wel de beste aforist uit de wereldliteratuurgeschiedenis. Voordat zijn toneelstukken in het Londense West End werden opgevoerd strooide hij lustig aforismen rond op bijeenkomsten van de Londense society, zich aldus een reputatie verwervend van geestige observator. Na een beroemd geworden proces in 1895 werd hij gevangen gezet voor het in de praktijk brengen van zijn homoseksualiteit. De extravagante en spitsvondige Wilde is bij latere kunstenaarsgeneraties altijd populair gebleven; sommigen zien in hem zelfs de eerste popster uit de geschiedenis. Wilde is de eerste grote aforist bij wie de moraal plaats moet maken voor de humor. De spiritualiteit, de kunstzinnigheid van de uitspraak staat voorop; een morele dimensie is òf afwezig òf hooguit bijkomstig.
Men moet altijd een tikje onwaarschijnlijk zijn. | |||||
[pagina 35]
| |||||
Een goed gestrikte das is de eerste ernstige stap in het leven.
Iemands werkelijke leven is vaak het leven dat hij niet leidt.
Het is monsterachtig hoe mensen tegenwoordig allerlei dingen achter iemands rug zeggen die volkomen waar zijn.
Het is een heel gevaarlijk iets om zijn vrienden te kennen.  Oscar Wilde
| |||||
[pagina 36]
| |||||
Een cynicus is iemand die overal de prijs, en nergens de waarde van kent. - Oscar Wilde | |||||
Stanislaw Jerzy LecEen belangrijk aforist van de twintigste eeuw is de Poolse journalist, dichter en schrijver Stanislaw Jerzy Lec (spreek uit: Lets, 1909-1966) met Ongekamde gedachten (1964). Lecs aforismen zijn getekend door de tumultueuze oorlogsjaren in Polen. Zo belandde hij onder meer in een concentratiekamp. Hij wist aan een executiepeloton van de SS te ontsnappen door de bossen in te vluchten waar hij zich aansloot bij de partizanen.
Jammer, dat men het paradijs met een lijkwagen binnenrijdt.
Er zullen altijd wel eskimo's zijn die Congolezen hun gedrag bij grote hitte willen voorschrijven.
De blik op de wereld kan men met een krant verduisteren.
Zijn naakte vrouwen intelligent?
Stanislaw Jerzy Lec
Het is niet moeilijk te begrijpen waarom aforismen het meest gelezen deel uitmaken van de oudere literatuur. Spreuken zijn domweg de makkelijkste manier om kennis te nemen van de klassieke literatuur; tegelijkertijd kun je door het rondstrooien van eenvoudig uit het hoofd te leren citaten een grote belezenheid voorwenden. Daarnaast zijn aforismen prima geschikt om een tafelrede mee op te sieren. Aforismen hebben dus zeker een sociale functie. Het zijn de sieraden van de tong.
Het aardige van citaten is dat het lijkt of we enigszins bekend zijn met de auteur, wat vaak sociaal indrukwekkend is. - Kenneth Williams
Oude schrijvers citeren, mijn jongen, dat is het begin van alle gemak. - Gerrit Komrij
Kees Versteeg
Aanbevolen literatuur
|
|