Passionate. Jaargang 5

[p. 70]

Ten slotte

Het is alweer decennia geleden, maar ooit was een Delfshavens souterrain het centrum van de literaire voorhoede van Nederland. Aan de Essenburgsingel huisde de redactie van Gard Sivik, het eerste Nederlandstalige poptijdschrift. Hans Sleutelaar, Cornelis Bastiaan Vaandrager, Hans Verhagen en Armando creëerden eigenhandig een nieuwe literatuurstroming, die uitdrukking gaf aan de snel veranderende wereld waarin zij leefden. De hoogtijdagen van Gard Sivik duurden slechts enkele jaren, en de groep schrijvers die zich rond het tijdschrift gegroepeerd had viel al snel uiteen. Toch is Gard Sivik invloedrijk geweest, al geldt dat eerder buiten de literatuur dan daarbinnen.

Gard Sivik werd in 1955 in Antwerpen opgericht. Een groep Vlaamse schrijvers, waaronder Gust Gils en Paul Snoek, vond dat ze te weinig publikatiemogelijkheden hadden, aldus het voorwoord in het eerste nummer. De makers van Gard Sivik stelden zich ten doel ‘de avant-garde kunst te propageren.’ Een duidelijk programma hadden zij echter niet, en het tijdschrift leidde aanvankelijk een marginaal en nogal richtingloos bestaan. Van een beweging was nog geen sprake, en drijvende kracht Gils moest grote moeite doen om de redactieleden af en toe bijeen te laten komen.

Gils en Snoek gingen in Nederland op zoek naar nieuwe medewerkers. In 1957 traden Hans Sleutelaar en C.B. Vaandrager toe tot de redactie, die een tweede bruggehoofd kreeg in Rotterdam. Armando kwam erbij, en later Hans Verhagen. De Nederlanders zetten zo'n duidelijk stempel op het blad, dat een aantal Vlaamse redacteuren opstapte. Er werd zelfs van een coup gesproken. Ischa Meijer, in zijn artikel ‘De roerloze beweging van zestig’, beschreef het als volgt: ‘De zaak was al snel bekeken. Vaandrager, Sleutelaar, Armando en Verhagen donderden de nummers in elkaar en de Vlamingen werden er een voor een uitgedonderd. Sleutelaar was (natuurlijk) de Uitvoerder. Sleutelaar tegen Paul Snoek: “Ja, sorry Paul, ik kan je gedichten niet plaatsen - ze zijn zoek!” Paul: “Awel, dat is een ramp, ik heb geen doorslagen!”’

Hoe dan ook, Gard Sivik kreeg een steeds herkenbaarder identiteit. Dit leidde in 1964 tot Gard Siviks beroemdste nummer, getiteld ‘Een nieuwe datum in de poëzie’. Op de omslag is een verkeersbord te zien met een dikke streep door ‘50’. Het tijdperk van de ‘Vijftigers’ - Kouwenaar, Campert, Elburg - was bij deze afgedaan. Hun taalgebruik was te gekunsteld, te dichterlijk. De Vijftigers hadden de poëzie vernieuwd, maar zij schreven nog vanuit de aloude opvatting dat de

[p. 71]

kunstenaar bijzondere emoties had en deze op een unieke manier moest zien uit te drukken.

De dichters van Gard Sivik verafschuwden dit cliché van de zonderlinge schrijver die zich verre houdt van het gewone leven. Zij geloofden dat er een nieuwe tijd was aangebroken, met een nieuwe rol voor de literatuur. Deze overtuiging spreekt uit bijna iedere bijdrage aan ‘Een nieuwe datum in de poëzie’. Zo schrijft René Gijsen: ‘De mens van deze tijd ... leeft in een wereld die hem overrompelt met duizenden indrukken ... informaties uit de pers, radio, televisie, tijdschriften, nieuwe modes, toerisme, nieuwe kontakten met het buitenlandse, etc.’ Hij wijst erop dat de fenomenen die hij opsomt in 1950 - nog geen anderhalf decennium geleden - nog niet bestonden, of in veel mindere mate. De wereld, zegt hij, verandert in een duizelingwekkend tempo en de mens verandert mee. De dichter die zijn tedere gevoelens blijft etaleren aangaande zijn geliefde, god, de wind en de lente, heeft ieder contact met deze werkelijkheid verloren. Zwelgen in persoonlijke gevoelens past niet in een snelle, zakelijke wereld.

Wat was dan de nieuwe rol van de schrijver? Gard Sivik wilde een nuchtere, objectieve afspiegeling van de realiteit geven. De schrijver moest als een journalist worden - iemand die zich in het leven begeeft en observeert, zonder te interpreteren. Hij past ervoor de werkelijkheid te ontleden. Het uitgangspunt, zo betoogt Armando in hetzelfde nummer, is een consequent aanvaarden van de realiteit. ‘Niet bemoraliseren ... of ver-kunsten, maar intensiveren. Werkmethode: isoleren, annexeren. Dus: authenticiteit.’ Kunst moest onderdeel van het dagelijks leven zijn, zonder enige verhevenheid. De schrijvers van Gard Sivik beweerden zelfs dat het schrijven hen weinig plezier bracht. Ze waren in hun gedichten ook spaarzaam met woorden: vaak slechts enkele regels, omgeven door het witte vlak van een grotendeels lege pagina. Korte statements waren het, met slogans en onbewerkte objecten uit de werkelijkheid - de zgn. ready-mades.

Omdat deze literatuur zich niet verheffen wilde, was geen onderwerp meer taboe. Armando schreef een Karl May-cyclus, Verhagen dichtte over de kanker van zijn moeder, en Nico Scheepmaker schreef over de ontroering die een doelpunt van Abe Lenstra ooit bij hem teweegbracht. En Vaandrager, meer nog dan de anderen, was gefascineerd door de opkomende consumptiemaatschappij, zoals bleek uit gedichten als deze: ‘(In het warenhuis)’ Verkoopster: ‘Zal ik het prijsje er af halen?’ /Klant: ‘Nee, laat u het prijsje er maar opzitten.’ Protesteren tegen de maatschappij, zo vaak het uitgangspunt geweest van kunstenaars, was er niet meer bij.

Gard Sivik werd (achteraf) gezien als een vroege manifestatie van de literaire popart, die in de jaren zeventig haar hoogtepunt beleefde. Deze literatuur wilde niet langer zingeving bieden, maar amuseren. Literatuur was een vorm van communicatie geworden, niet hoger of lager dan andere communicatietechnieken. De beweging rond Gard Sivik zocht dan ook aansluiting bij de mediacultuur die aan het ontstaan was. De strakke, koele vormgeving van het blad deed eerder denken aan een krant of een massablad dan aan een traditioneel literair tijdschrift. Vaandrager, Sleutelaar, Armando en Verhagen poseerden op foto's als snelle jongens, kortgeknipt en in strakke pakken. Ze deden reclamewerk, waren geïnteresseerd in jazz, en rock, en gebruikten drugs. En over diepere bedoelingen praatten ze niet. Ze waren cool, kortom. Het was een imago, maar het was nieuw, zeker in de Nederlandse literatuur, en het werkte. Dit waren geen romantische zieners, maar moderne stadsmensen, zakelijk en nuchter. Zij droegen een nieuw soort schrijverschap uit, dat door Vaandrager en Sleutelaar in het gedicht ‘Teamwork’ werd getypeerd:

(Factuur)
De gedachtengang	ƒ
De idee	ƒ
De uitwerking van de idee	ƒ
De formulering	ƒ
Overige onkosten	ƒ
	ƒ
O.B. 4%	ƒ
Totaal	ƒ

Girorekening 233772 of 276451, Rotterdam

Een zakelijker opvatting van het schrijversvak is moeilijk denkbaar.

Gard Sivik trok veel aandacht, maar de weerstand bij het literaire establishment was groot. Achterin ‘Een nieuwe datum in de poëzie’ werd een lange reeks citaten afgedrukt uit brieven en recensies in de pers over Gard Sivik. Er werd gesproken van dom en abject dronkemansgelal, en vooral de ‘rijmpjes’ van Vaandrager moesten het ontgelden. Alfred Kossmann was één van de weinigen der gevestigde auteurs die er een goed woord voor over had, al gaf hij toe geschokt te zijn door Gard Sivik.

Hoeveel ze ook losmaakten, het aantal schrij-

[p. 72]

v.l.n.r Vaandrager, Verhagen en Sleutelaar, Omstreeks 1960 (foto: Egbert Munks)
Vaandrager in zijn nadagen (fotograaf onbekend)

[p. 73]

vers rond Gard Sivik was beperkt. Een belangrijk deel van het blad werd volgeschreven door de vier redacteuren zelf, aangevuld met schrijvers die zich tot hun visie aangetrokken voelden. Het feit dat er iets werkelijk nieuws gebeurde in de literatuur, gekoppeld aan een uitgekiende media-strategie, was voldoende om de suggestie van een veel grotere beweging te wekken. Maar toen Gard Sivik in 1965 overging in De Nieuwe Stijl, dat ook aandacht aan beeldende kunst besteedde, was het einde al nabij. De Nieuwe Stijl hield het slechts twee nummers uit.

De ‘bende van vier’, zoals ze wel genoemd werden, viel uiteen. Sleutelaar verhuisde naar Amsterdam, publiceerde één dichtbundel, en trok zich daarop grotendeels terug uit de literatuur. Verhagen werd steeds meer door de opkomende hippiebeweging beïnvloed, en liet daarmee de nuchtere, anti-ideologische opvattingen van Gard Sivik achter zich. Armando deed dat op zijn manier ook, want hij werd steeds meer een echte ‘kunstenaar’, als schilder, muzikant en als schrijver.

Vaandrager was de enige die in Rotterdam bleef. Hij publiceerde in de jaren zeventig nog twee prozawerken, De hef en De reus van Rotterdam. Het zijn fragmentarische, harde boeken over het leven in Rotterdam - beschreven als een moderne stad vol dynamiek, de enige echte metropool van Nederland. De enige stad daarom, die een beweging als die rond Gard Sivik in gang kon zetten. Vaandrager bleef de principes van Gard Sivik dan ook zijn hele leven trouw. In De hef en De reus van Rotterdam is hij nog altijd de zakelijke reporter, voor wie de verwondering op straat ligt en niet in zijn eigen zieleroerselen.

Maar schrijnend zijn de twee boeken ook. Vaandrager voelde zich door zijn bendegenoten achtergelaten, en als eenling wist hij zich nauwelijks staande te houden. Zijn drugsproblemen werden steeds groter, en hij werd herhaaldelijk in klinieken opgenomen. Een tijdlang zwierf hij over straat, dakloos, geplaagd door paranoia, ruzie makend met iedereen.

Martin Bril publiceerde in 1989 in de Haagse Post een pijnlijk verslag van een bezoek dat hij aan zijn jeugdheld bracht, samen met Hans Sleutelaar. Ze belandden in een vervallen woning, volgestouwd met rommel die Vaandrager bij het vuilnis weghaalde. Bril stelde vragen over vroeger, over De Nieuwe Stijl, maar Vaandrager mompelde onsamenhangend over drank en weed. Over vroeger praten wilde hij niet. ‘Maar als ik zit te schrijven, denk ik het eerste aan Sleutelaar, als die het niks vindt, denk ik dan, dan is het ook niks, hoewel, ik ben zelf de eerste, meestal, de laatste tijd vooral.’ Bril en Sleutelaar voelden zich machteloos, en toen Vaandrager hortend en stotend zijn laatste woorden had uitgebracht, vertrokken ze. Niemand gelooft nog in Vaandrager, concludeerde Bril aan het eind van zijn stuk. Dat was niet letterlijk bedoeld, want drie jaar later, bij het overlijden van Vaandrager, schreef Bril in het NRC: ‘Een levende legende kan nu een echte worden.’

Met Vaandrager stierf de meest volhardende aanhanger van de Gard Sivik en Nieuwe Stijl-principes. Dat Rotterdam niet zuinig is op zijn schrijvers weet iedereen die dat de afgelopen decennia gevolgd heeft, maar Vaandrager heeft het zijn stad ook niet gemakkelijk gemaakt. Van het gedachtengoed van hem en zijn companen lijkt ook niet veel over, tenminste niet in de literatuur. De door hen zo verfoeide ego-schrijvers domineren weer - alsof de Vijftigers nooit zijn weggevaagd. Maar de schrijvers van Gard Sivik hebben wel in een vroeg stadium aangevoeld in welke richting de cultuur zich ontwikkelen zou. Zij zochten aansluiting bij de media, onderkenden het belang van stijl en presentatie, deden de grenzen vervagen tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur, en journalistiek - voordat het gemeengoed zou worden. Zo'n voortrekkersrol heeft de literatuur sindsdien niet meer gehad. En juist op deze punten kan Gard Sivik daarom nog steeds een bron van inspiratie zijn. Bijvoorbeeld als er veertig jaar later, óók in een Delfshavense huiskamer, weer een literair tijdschrift wordt opgericht.

Erik Brus