Parmentier. Jaargang 18
(2009)– [tijdschrift] Parmentier–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 32]
| |||||||||||||
Thomas Van Parys
| |||||||||||||
[pagina 33]
| |||||||||||||
welijks iets af van boeken die gebaseerd zijn op films in plaats van andersom. Omdat de Nederlandstalige markt deze boeken vooral importeert - waarbij uitgeverijen vanzelfsprekend reeds een voorselectie maken van de te vertalen boeken - geldt een dergelijke onzichtbaarheid hier nog meer. Wie een boekhandel binnenloopt, ziet andere genres zoals de thriller, chicklit en jeugdliteratuur steevast in dezelfde herkenbare sectie liggen. Novellisaties verdwijnen evenwel spoorloos in de rekken tussen andere genres. Daarnaast gaan novellisaties op onze boekenmarkt op in het geheel van movie tie-ins.Ga naar voetnoot2 Onder die tie-ins bevinden zich immers vele romans die bewerkt zijn tot een film, maar die heruitgegeven worden met de filmposter op de omslag. De covers van tie-ins zaaien al dan niet opzettelijk verwarring tussen dergelijke geadapteerde boeken en novellisaties. De term ‘novellisatie’ staat namelijk zelden op de omslag. Er verschijnt hooguit een vermelding in de trant van ‘gebaseerd op het filmscenario van’, maar standaard gebeurt dat niet. Zowel novellisaties als geadapteerde romans kunnen de benaming het ‘boek van de film’ krijgen. Tegenwoordig lijken de covers van Hollywoodnovellisaties en hun vertalingen veel op elkaar; ook de typerende film credits worden immers overgeheveld. In de jaren negentig werd er echter op de omslag van de vertaling, in tegenstelling tot die van de originele novellisatie, veel minder, of althans niet zo opvallend, verwezen naar de status van het boek als novellisatie. Gene Roddenberry's Star Trek (de novellisatie van de eerste Star Trek-film), bijvoorbeeld, krijgt op de cover het stempel ‘sf roman’ mee, en verhoogt zo het gehalte van Roddenberry's auteurschap van de serie. Bij sommige boeken is de misleiding zelfs compleet. Bij de herdruk van de Indiana Jones-boeken staat het volgende op de achterflap te lezen: ‘Indiana Jones en de Verloren Ark werd als Raiders of the Lost Ark door Steven Spielberg verfilmd met Harrison Ford in een adembenemende hoofdrol’. De vertaling van Isaac Asimovs Fantastic Voyage draait de zaken nog duidelijker om: ‘Zijn Reisdoel: menselijk brein is een ongemeen boeiende en originele bestseller die niet alleen werd bekroond door The World Science Fiction Convention, maar ook werd verfilmd onder de titel “Fantastic Voyage”’. De verwarring tussen adaptatie en novellisatie zorgt ervoor dat niet alleen de novellisatie zelf meer geloofwaardigheid krijgt maar ook de originele film. De film wordt dan gepromoveerd tot een filmadaptatie, want het medium literatuur (en haar vermeende superioriteit) kan, hoewel het cultureel nu veel minder dominant is dan bij de opkomst van de cinema, met haar aura nog steeds een film verheffen. Immers, in de ogen van velen wint het boek het nog altijd van de film, zoals enkele jaren geleden mocht blijken uit de reeks ‘Het boek is beter dan de film’ van De Standaard. Door de vage afbakening tussen de verschillende tie-ins op onze boekenmarkt kunnen novellisaties gaan functioneren | |||||||||||||
[pagina 34]
| |||||||||||||
als geadapteerde romans. Dit werkt de onzichtbaarheid van het concept bij de lezers uiteraard alleen maar in de hand. | |||||||||||||
Novellisaties in de boekhandelCommerciële Hollywoodnovellisaties verschijnen vandaag de dag in ons taalgebied alleen in de vorm van vertalingen, nooit als romans van eigen Nederlandstalige schrijvers. De mediaconglomeraten in Hollywood staan immers een dergelijk kopiëren van hun ideeën niet (meer) toe en behouden een grote mate van controle over al hun afgeleide producten.Ga naar voetnoot3 Maar de Hollywoodnovellisatie is natuurlijk slechts een van de verschillende soorten novellisatie die te vinden zijn in Vlaanderen en Nederland. Daarnaast worden er - vooral in Vlaanderen - vaak tv-series van eigen bodem genovelliseerd. In de jaren tachtig gaf de toenmalige BRT stelselmatig novellisaties in eigen beheer uit. Tot die reeks behoren populaire boeken als Langs de kade en Klein Londen, Klein Berlijn. Vanaf de jaren negentig begon de Vlaamse Audiovisuele Regie samen te werken met uitgeverijen, en zo zijn de laatste vijftien jaar dan ook de belangrijkste Vlaamse series (Heterdaad, Stille Waters, Witse, Katarakt, enzovoorts) vrij consequent in boekvorm gegoten.Ga naar voetnoot4 Ook de commerciële zenders zijn recentelijk gestart met het uitgeven van novellisaties, en met vrij veel succes. Het gaat hierbij om novellisaties van soaps en telenovelles zoals Sara en Louislouise, die het genre van de continuatienovellisatie - dit is een roman die de personages en concepten van een film of serie gebruikt maar een eigen verhaal kent - nieuw leven hebben ingeblazen. Van Sara zijn er bijvoorbeeld intussen al maar liefst vijf dagboeken gepubliceerd, die elk voortborduren op de succesvolle reeks. Daarnaast moet ik nog de talloze jeugdboekenreeksen vermelden van bekende jeugdseries uit zowel buiten- als binnenland. Denk aan de boeken van Lassie, Texas Rangers, Zorro, Heidi, Nonkel Bob, Schipper naast Mathilde, of De Fabeltjeskrant. Wat deze boeken apart zet, is hun vaak uniforme cover. Doorgaans worden de Vlaamse en Nederlandse novellisaties systematisch gepubliceerd door andere uitgeverijen dan de vertalingen van Hollywoodnovellisaties, waarvan in het verleden het merendeel op de markt werd gebracht door slechts een handjevol uitgevers zoals Luitingh en A.W Bruna (met de Zwarte Beertjesreeks). Onze boekenmarkt concentreert zich voornamelijk op de novellisaties van tv-series, waarbij de vertalingen van novellisaties van Hollywoodfilms dus sowieso al naar de achtergrond verschuiven. Daarbij komt nog dat er vanaf dit laatste decennium steeds minder novellisaties van Hollywoodfilms hun weg lijken te vinden naar het Nederlandstalige literatuurgebied. Novellisaties van populaire Amerikaanse tv-series, zoals 24, CSI en Prison Break blijven het daarentegen wel goed doen, maar het moet opgemerkt | |||||||||||||
[pagina 35]
| |||||||||||||
worden dat het in deze gevallen telkens gaat om continuatienovellisaties. Onze boekenmarkt schijnt de laatste tijd dus voornamelijk novellisaties te weren die een direct equivalent hebben in een ander medium. Van The Mask of Zorro, die dateert van 1998, zijn bijvoorbeeld zowaar beide novellisaties - de gewone én het jeugdboek - vertaald, terwijl er van de novellisatie van The Legend of Zorro, de vervolgfilm uit 2007, helemaal geen vertaling gemaakt is. Maak ik gauw een kort overzicht van de laatste paar jaar, dan valt het al vlug op dat er zelfs van veel grote blockbusters geen novellisatie meer op de Nederlandstalige boekenmarkt terechtkomt.Ga naar voetnoot5 Voor deze plotse evolutie kunnen we verschillende verklaringen bedenken. Enerzijds wegen de kosten van de publicatie - het verwerven van de verschillende auteursrechten, het vertalen - misschien niet langer op tegen de opbrengsten. Het lezerspubliek lijkt minder geïnteresseerd in een boekversie van een film of tv-serie dan in de continuatie ervan. Jongeren schijnen bovendien liever hun tijd te besteden aan het spelen van de gelijknamige videogame dan aan het lezen van de novellisatie.Ga naar voetnoot6 Anderzijds heeft een uitgeverij steeds minder tijd om een novellisatie te laten vertalen en uit te geven. De internationale releases van films worden sinds de opkomst van het internet immers meer en meer afgestemd op de Amerikaanse première om de schade van piraterij en het illegaal downloaden te vermijden. Het tijdig in de handel krijgen van vertaalde novellisaties komt daardoor wellicht in het gedrang. Een novellisatie moet immers meer bioscooptickets verkopen, en is het meest winstgevend wanneer de film tegelijkertijd in de bioscoopzalen speelt. Het mag dan ook niet verwonderen dat Hollywoodnovellisaties - commerciële novellisaties bij uitstek - langzaam maar zeker uit onze boekhandels verdwijnen, wanneer hun primaire functie wegvalt. | |||||||||||||
De slagHoe wordt de Hollywoodnovellisatie nu precies aangepast in vertaling? Als voorbeeld zou ik hier de novellisatie van The Sting willen aanhalen. De film is een vroeg voorbeeld van de opkomende conglomeratiepolitiek en blockbusterformule in Hollywood, en een novellisatie kon daarbij uiteraard niet ontbreken. Het boek van Robert Weverka is indertijd in het Nederlands vertaald (door Petra Troost) en uitgegeven als The Sting / De slag. De cover van het boek geeft duidelijk aan dat de roman geschreven is ‘naar het filmscript van David S. Ward’. De achterflap geeft foto's weg van de hoofdpersonages, die elk zogezegd een tip aanbieden aan de lezers, bijvoorbeeld: ‘Luister naar 'n linke hoerenmadame: Pas op voor oplichters en glijbanen! Ze zijn allebei glad!’ Binnenin het boek kan de lezer foto's uit de film terugvinden. Zowel het | |||||||||||||
[pagina 36]
| |||||||||||||
overzicht van de personages als de filmfoto's functioneren als een (visuele) introductie tot de film, die ongetwijfeld dient om de lezer te verleiden, zo niet tot het lezen van het boek dan toch tot het bekijken van de film. De novellisatie zelf is vlot leesbaar, maar sluit - zoals dat zo vaak het geval is bij novellisaties - niet altijd even goed aan bij de Nederlandse taal. Letterlijke vertalingen worden niet geschuwd, en flagrante fouten evenmin: ‘Maar hij, Arthur Greer, oud tweeentwintig had niets te duchten’. Ondanks een duidelijk streven naar letterlijkheid duiken er toch enkele minieme wijzigingen op. In de vertaling is bijvoorbeeld de volgende paragraaf uit de originele novellisatie verdwenen: ‘He had been dreaming that he was seated at a table with Gondorff, Lorrimer, Snyder, and Polk. A four-fingered waiter was serving them coffee, and Hooker was desperately trying to tell everyone the man was dangerous and was going to kill them all. But no one would listen. They didn't seem to hear him’. Deze coupure heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat het hier om een korte droompassage gaat die niet in de film voorkomt en die bovendien atypisch is voor de rest van het boek. Een zeldzame toevoeging is eveneens te vinden; het nevenpersonage Jimmy wordt in de vertaling al heel wat minder sympathiek bevonden, aangezien er kwaadaardig opzet in het spel blijkt te zijn: ‘Onder tafel tastte Jimmy's voet naar de pedaal die onder het vloerkleed verstopt zat. [...] Via een duwtje kon Jimmy voorkomen dat het balletje daar terecht kwam, waar de baas het liever niet zag belanden’. Een vertaling kan echter ook taalspecifiekere problemen kennen. Het dialect uit de originele novellisatie, dat een extra dimensie geeft aan de personages, wordt bijvoorbeeld in de vertaling omgezet naar de standaardtaal. Ter illustratie: ‘Okay, I'll meet ya there at ten. Somethin' I wanta talk to ya about. And try to hold on to some of that dough, huh?’ wordt: ‘Ik ben er om een uur of tien. Ik moet iets met je bespreken. En geef niet al dat geld binnen die paar uur uit, wil je?’. Dit linguïstisch probleem - veelal een gevolg van de spanning tussen letterlijkheid en specificiteit - kan ook wat grotere repercussies kennen, zeker wanneer het gaat om bepaalde sleuteltermen. De term the sting geeft immers voor oplichters het moment aan waarop hun val dichtklapt, waarop de list slaagt: ‘It was the “switch”. When Hooker drew his hand out it contained a wad of toilet paper tied in a similar handkerchief’ en ‘“Will you wait until the chump is played?” [...] “I mean completely played,” he said emphatically. “Until he's beat, and the score is taken”’ worden respectievelijk vertaald als ‘De Italiaan knikte en kreeg toen een zelfde bundeltje in een zelfde zakdoek onder z'n oksel geschoven; een bundeltje w.c.papier’ en ‘“Als jullie wachten tot de bom gebarsten is. Tot wij met hem klaar zijn, begrijp je.” [...] “Maar dat moet staan. We zijn er al een hele tijd mee bezig en dat moet door | |||||||||||||
[pagina 37]
| |||||||||||||
kunnen gaan”’. De hoofdstukken van de originele novellisatie wijzen daarenboven op welbepaalde fases van de list, elk aangegeven door een specifieke term uit deze praktijk: ‘The Setup’, ‘The Hook’, ‘The Tale’, ‘The Shut-Out’, en ‘The Sting’ worden ‘Het plan’, ‘Beet’, ‘Het verhaaltje’, ‘Net te laat’, en ‘Voor de bijl’. Het cruciaal concept van het verhaal blijkt hier dus slecht vertaald te zijn, en heeft weinig tot geen effect in het Nederlands. De functie van Hollywoodnovellisaties determineert gewoonlijk de equivalentie en de geschiktheid van de vertalingen. Inhoud schijnt bij novellisatie van weinig belang te zijn; het is de vorm, of de cover, die primeert. Het statuut van de vertalingen lijdt echter een dubbel nadeel en blijkt nog meer perifeer te zijn dan dat van de originele novellisaties, want ze zijn niet alleen fundamenteel gericht op een ander medium, ze blijven bovendien vasthangen aan de broncultuur zonder geslaagde taal- en cultuurspecifieke alternatieven aan te bieden. Men mag zich evenwel niet blind staren op deze eerder traditionele kritiek. Een Hollywoodnovellisatie blijft significant op verschillende vlakken, en beschrijft bovendien niet enkel ‘wat de camera ziet’, zoals Abbink Spaink, de auteur van Zwartboek, ons wil doen geloven. Op een heel primair niveau kan een novellisatie (en dus ook haar vertaling) niet anders dan een literaire specificiteit inzetten, en dusdanig een extra dimensie geven aan een filmverhaal. Via focalisatie van de personages krijgt een nieuwsgierige lezer bijvoorbeeld bijkomende informatie over de personages, en bezorgt het boek ons een alternatieve karakterisering. Dat maakt een novellisatie uiteraard nog geen literaire roman, in tegenstelling tot wat Spaink lijkt te beargumenteren met betrekking tot zijn eigen boek. Maar dat maakt de novellisatie wél heel erg interessant, niet alleen als cultureel fenomeen maar ook als literair complement. | |||||||||||||
Literatuur
|
|